Tytuł tej pracy może wydawać się nieco paradoksalny – socjologia jest nauką o strukturach społecznych, swoją naukowość zawdzięcza zaś przede wszystkim empirycznie lub eksperymentalnie dowiedzionym faktom społecznym ^{[ 1 ]}. Czy można sobie wyobrazić naukę, która odwołuje się do czegoś innego niż doświadczenia?

To bardzo problematyczne, choć można przyjąć, że coś podobnego uczynił Vilfredo Pareto.

Jego koncepcja rezyduów jest jedną z najciekawszych, ale jednocześnie najbardziej problematycznych w klasyfikacji.

Niniejsza praca ma na celu poprzez ukazanie samego rozumowania Pareta o rezyduach i koncepcji późniejszych komentatorów uściślenie tej definicji – znalezienie punktów wspólnych we wszystkich tych teoriach. W dalszej części zajmiemy się krytyką teorii rezyduów i jej zasadnością.. W trzeciej części pracy spróbujemy uogólnić wnioski i odpowiedź na pytanie o wartość tej teorii.

Rozumowanie Pareto ^{[ 2 ]}

Postaram się w tym miejscu możliwie dokładnie przedstawić tok rozumowania socjologa, aby zdać sobie sprawę jaką metodą doszedł do swoich wniosków. Celowo nie będę wprowadzał korekt w systematyczności prowadzenia wywodu, aby uwidocznić jakość i jasność tez.

Pareto swoją refleksję wywodzi od rozważań metateoretycznych. Rozróżnia on trzy główne elementy wszystkich teorii (naukowych i nienaukowych). Pierwszym, niejako wierzchnim i najbardziej widocznym jest element logicznościowy (a), drugim element heurystyczny (b) (czyli nadbudowa faktograficzna) i trzecim (c) – emocjonalny, uczuciowy, subiektywny.

Elementy są bezpośrednim wyrazem predyspozycji psychicznych ich twórcy. Poczynając od końca, element trzeci to intuicyjne uczucie [il principio] odnośnie jakiejś sprawy, istniejące w umyśle. Dwa pierwsze elementy są wyjaśnieniami, wnioskami wyciąganymi z tych intuicji. Usprawiedliwiają je i tłumaczą na sposób racjonalny, lub pseudoracjonalny. Są więc bardzo ściśle związane z potrzebą logiczności człowieka.

Pareto uzasadnia tę myśl wskazując między innymi na założenia teorii Spencera i jego zwolenników. Mianowicie, wedle niej, wszystkie instytucje dążą do pewnej granicy i to dążenie można przyrównać do krzywej mającej asymptotę. Znając kilka cech charakterystycznych można wyznaczyć granice instytucji. Do tej pory wszystko jest w porządku – problem pojawia się wtedy, gdy wyciągamy z teorii Spencera wnioski. Jeśli uczucia i życzenia są odpowiednio skompilowane można uważać, że granicą jest powszechny pokój. Jeśli są skompilowane inaczej – granicą jest powszechny rozwój demokracji, jest jeszcze inaczej – ostateczny triumf kolektywizmu.

Teoria Spencera jest na tyle szeroka, że w jej obrębie można usprawiedliwiać wszystkie własne chęci, dodając do niej takie fakty, które będą zgodne z życzeniami czytelnika.

Pareto zauważa, że elementy emocjonalne tkwiące w teoriach są stałą częścią zjawisk, a zatem są zgodne z ludzką naturą. Ponadto nie są bytami obiektywnymi – są subiektywne i zależne od poszczególnych ludzi.

Elementy (a) tłumaczą elementy (c). Dlatego też elementy (a) są bardziej zmienne, bo reprezentują wysiłek wyobraźni skierowany na cel racjonalizowania przekonań.

Elementy (a) odpowiadają więc pewnym ludzkim instynktom. Pareto nazywa je wreszcie rezyduami, wymieniając jednocześnie kilka ich typów:

a) rezyduum kombinowania — układania na nowo wyobrażeń i pojęć,
b) rezyduum utrwalania — swojej pozycji w środowisku społ.,
c) rezyduum ekspresji — każdy dąży do pokazywania swoich uczuć,
d) rezyduum towarzyskie — potrzeba podtrzymywania kontaktów z innymi jednostkami,
e) rezyduum rozwijania własnej osobowości, czasem tworzenie jej na nowo,
f) rezyduum dążeń seksualnych.

Komentarze i problemy z interpretacją

Jak mówiłem na początku starałem się odtworzyć wiernie tok rozumowania Pareto; kierowałem się przy tym jego wyraźnym życzeniem, by nie redefiniować nazw, które on nadaje, nie uciekać się w ich tłumaczeniu do etymologii, a tylko do tekstu jego pracy. ^{[ 3 ]}

Jak widać jednak, problem z teorią rezyduów jest bardzo duży. Określenia, którymi posługuje się w swych definicjach Pareto, są dość rozmyte. Co prawda, być może dają pewne wyobrażenie o jego zamyśle, ale brak skonkretyzowanych i jasno spisanych założeń stawia teorię rezyduów w złym świetle nie tylko w obliczu kryteriów stawianych teoriom naukowym przez innych, ale i samego Pareto! ^{[ 4 ]} Ponadto podatna jest na tak potępiane przez socjologa, szerokie pole interpretowalności.

Zważając na te okoliczności wytworzyła się duża grupa komentatorów próbujących uściślić, czym owe rezydua są w języku doświadczenia i poznania.

Władysław Tatarkiewicz interpretuje tę teorię następująco: „[Rezydua] są to wyobrażenia i przekonania, które utrwaliły się w świadomości człowieka i przez to silnie wpływają na jego postępowanie. (…) są, z jednej strony, podobne do tego, co psychoanalitycy nazywali <kompleksami>. Z drugiej strony zaś do tego, co Petrażycki nazywał <emocjami>”. ^{[ 5 ]}

Wedle innych definicji rezydua to: „pewne instynkty ludzkie powiązania między organicznymi popędami a zachowaniem” ^{[ 6 ]}, „manifestacje uczuć” ^{[ 7 ]}, „stałe skłonności ludzkie” ^{[ 8 ]}, „stałe, powtarzalne składniki teorii potocznych” u podstaw, których leżą „siły biopsychiczne czyli <sentymenty>” ^{[ 9 ]}, „nielogiczne, typowe dla człowieka siły” ^{[ 10 ]}. Ponadto Jack P. Gibbs wskazuje aż na dziewięć synonimów, którymi posługują się interpretatorzy w zastąpieniu słowa „rezyduum”. Są to: „postawy, stany mentalne, instynkty, uczucia, sentymenty, chęci, dążenia, skłonności oraz motywy”. ^{[ 11 ]}

Mnogość interpretacji uzmysławia, że status ontologiczny rezyduów jest wielce niejasny. Przedstawione wyżej interpretacje kładą nacisk na różne odcinki teorii. Począwszy od nieustannego towarzystwa rezyduów w życiu, poprzez ich związek z uczuciami i irracjonalnymi chęciami, aż do ich biopsychicznych podstaw. Wydaje się więc, że te dookreślenia są reprezentowalnymi na gruncie intuicji.

Pareto nie ułatwił zadania interpretatorom. Już to utożsamia rezyduum z instynktem ^{[ 12 ]}, już to z uczuciem ^{[ 13 ]}. Niekiedy zaś twierdzi, że rezyduum co prawda jest pośrednio związane z dwoma tymi ludzkimi atrybutami, ale jednocześnie jest od nich czymś innym bo „uczucia wyrażane są p o p r z e z rezydua” ^{[ 14 ]}. Trudno odeprzeć więc wrażenie, że co prawda posiadał pewną ideę, ale nie bardzo wiedział jak precyzyjnie ją wyrazić. Z tego względu, być może teoria ta ma zadatki by być „zrozumianą” na zasadzie intuicyjnego przeczucia „o co chodziło Parecie”. Jednakże taka wiedza o charakterze niemal ezoterycznym nie ma podstaw, by być elementem teorii socjologicznej, albowiem nie wyjaśnia przyczyn zachowania odwołując się do obiektywnie poznawalnych elementów rzeczywistości, a jedynie do intuicyjnych kategoryzacji, dostępnych tylko nielicznym — i to również nie w sposób weryfikowalny.

Podsumowując, nawet jeśli osoba ma poczucie zrozumienia intencji Pareto nie może udowodnić prawomocności swojego zdania, nikt też nie może sfalsyfikować tej tezy, albowiem nie ma dostępu do myśli nadawcy komunikatu. Brak odpowiedzialności za słowo, brak możliwości weryfikacji samej teorii rezyduów i wniosków z niej płynących powoduje, że w formie zaprezentowanej pierwotnie nie może funkcjonować jako narzędzie wyjaśniania zjawisk. Inaczej mówiąc, Pareto tłumaczy każde działanie odpowiednią kombinacją rezyduów, w istocie więc nie tłumaczy nic, albowiem istnienie rezyduów nie jest faktem obserwowalnym. Jan Szczepański stwierdza zatem, że „rezydua w całym systemie Pareta pozostają wielką niewiadomą” ^{[ 15 ]}.

Zarzut braku precyzji nie jest jedynym, kierowanym w stronę teorii rezyduów. Ta bowiem nie przystaje również do innych standardów wyznaczających jakość teorii socjologicznej.

Krytyka teorii

Pierwszym fragmentem krytyki teorii rezyduów jest argument z tautologiczności. Teoria tworzy błędne koło i zamyka w obrębie siebie samej. Tłumaczy prawomocność jednego elementu teorii jej drugim elementem.

Pewne rezydua skłaniają – pisze Pareto – ludzi do specyficznego postępowania. Skąd wiemy o tym, że owe rezydua działają? Świadczy o tym zachowanie ludzi – odpowiada Pareto. To paradoks, że jako zaciekły krytyk innych koncepcji i ich wnikliwy analityk nie widzi tak oczywistego błędu w swoim rozumowaniu. Dodatkowo, sam stwierdza, że „z rezyduów można za pomocą derywacji otrzymać derywaty ^{[ 16 ]}, które dają się zaobserwować w społeczeństwie, oraz inne derywaty, których nie można zaobserwować, aczkolwiek wnioski o ich istnieniu można (…) wyciągnąć z rezyduów” ^{[ 17 ]}.

Następnym zarzutem stawianym teorii jest aprioryczność. Pareto nie próbuje nawet dowodzić istnienia rezyduów czy też prawomocności ich takiego a nie innego sklasyfikowania. Teoria ta jest w zasadzie zbiorem całkowicie apriorycznych założeń twórcy. To z kolei stoi w niezgodzie z podstawowymi wymogami metodologii nauk, w tym z metanaukowymi poglądami samego Pareto.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: O współczesnych elitach i naturze konfliktów społecznych Rzecz o stereotypach

Zobacz komentarze (4)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word