1. Wstęp

Rozwijając rozważania z zakresu teorii prawa hegemona, pragnę skoncentrować się na czasie PRL (1945-1990). ^{[ 1 ]} Omówmy polskie przypadki władzy hegemońskiej od połowy XX w. do upadku komunizmu ^{[ 2 ]} w Polsce. Należy w tym celu przeanalizować i skonfrontować władzę faktyczną hegemonów (co robili, co mogli robić) oraz – z jednej strony formalnie i oficjalnie zajmowane stanowiska w państwie przez hegemonów (kim byli w państwie), a z drugiej strony regulacje prawne, dotyczące władzy, zwłaszcza konstytucyjne, obowiązujące w państwie (kto był władzą wedle prawa). Dyferencjacja pomiędzy tymi stanami (faktycznym i prawno-państwowym) w stopniu wyższym niż niewielki wskazuje na istnienie władzy hegemońskiej.

Po II wojnie światowej rolę hegemonów lokalnych zależnych od decyzji Moskwy pełnili I sekretarze partii komunistycznej: Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, Edward Gierek, gen. Wojciech Jaruzelski. Sekretarze partyjni z krajów satelicko-sowieckich byli, co do zasady, zależni w stopniu zasadniczym od Moskwy. Nie mogli oni zatem pełnić roli zbliżonej do Hegemona Piłsudskiego, który mimo całej kontrowersji wokół swej osoby był politykiem niezależnym oraz wodzem charyzmatycznym i poniekąd genialnym. Nie da się jednak ukryć, że działał poza i ponad prawem oficjalnym (utrzymał fasady demokracji i konstytucji marcowej) oraz że ciążą na nim poważne zarzuty dotyczące nadużyć związanych z usuwaniem, prześladowaniem lub izolowaniem przeciwników politycznych. Z pierwszymi sekretarzami sytuacja wyglądała nieco inaczej, gdyż działali w ramach bloku państw podległych komunistycznej Moskwie. Oni również jednak nie liczyli się często z prawem obowiązującym, z prawami człowieka czy nawet z konstytucją.

Konstytucja PRL nie wymieniała stanowiska sekretarza partii w żadnym punkcie, a w praktyce byli oni władcami kraju. Komunizm jako ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy miał stworzyć poprzez swą rewolucyjność nowe stosunki społeczne. Udało mu się także stworzyć (i kontynuować za Rosją radziecką) nową tradycję polityczną – władzy hegemońskiej sekretarzy partyjnych, politbiur i dworu partyjnego. Rozdźwięk między prawem najwyższym a prawem nieoficjalnym, partyjnym, wydawał się być ogromny, wzorowany na doświadczeniach sowieckich.

2. Wzorce sowieckie

Jak podkreśla się w nauce historii ustroju, pierwsza sowiecka konstytucja uchwalona przez V Wszechrosyjski Zjazd Rad w dniu 10 lipca 1918 r. ukonstytuowała Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Sowiecką oraz określiła lud pracujący miast i wsi jako suwerena. Konstytucja – jak to stało się zwyczajem sowieckim – była pełna elastyczności, niedomówień i luk. Nie zagwarantowano samodzielności „wolnych państw” w federacji ani nie określono, jakie są to w ogóle państwa. Umowę związkową tworzącą Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich zawarto dopiero w 1922 r. Konstytucja ZSRR z 31 stycznia 1924 r. mówiła o nowym państwie stworzonym przez republiki sowieckie. 

W aktach tych przemieszano kompetencje organów i wykreowano specyficzną formę zasady koncentracji władzy państwowej w rękach organu teoretycznie wykonawczego, a w praktyce w rękach partii komunistycznej – organu niemającego umocowania w konstytucji. Konstytucja z 5 grudnia 1936 r. dokonała swoistej rewolucji w tym systemie. Rola partii komunistycznej została wyeksplikowana, a więc tym samym stan faktyczny, dotychczas obowiązujący, a polegający na wszechwładzy partii bolszewików, został zalegalizowany w świetle prawa. 

Podkreślono tam że: „Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) [jest] awangardą mas pracujących w ich walce o umocnienie i rozwój ustroju socjalistycznego oraz stanowi kierowniczy trzon wszystkich, zarówno społecznych, jak i państwowych organizacji ludzi pracy”. Konstytucja stalinowska stała się wzorcem dla konstytucji państw satelickich, w tym dla PRL. ^{[ 3 ]} Z kolei uznany historyk ustroju K. Kamińska słusznie zauważa, jak funkcjonowała władza w ZSSR po 1936 r. na gruncie konstytucji stalinowskiej. Pisze ona: „Administracja centralna, a także lokalna podlegały kierownictwu partii komunistycznej. Wiele decyzji, które winien podejmować rząd, podejmowały organy partyjne, dysponujące rozbudowanym aparatem pomocniczym. Kierownictwo partyjne pomijało organy przedstawicielskie, tym samym więc powstał stosunek bezpośredniej zależności organów administracyjnych od organów partyjnych. W praktyce organy konstytucyjne miały charakter tylko formalny, fasadowy”. ^{[ 4 ]}

W praktyce stało się normą w państwach socjalistycznych, że obok administracji państwowej i jej jednostek na różnych szczeblach w państwie (od miast i wsi po województwa, obwody), istniał aparat partyjny, który „dublował” tę administrację na tych szczeblach, decydując poprzez partyjne dyspozycje o działaniach administracji państwowej (lokalnej, regionalnej, centralnej), która to podejmowała je już – pro forma — na podstawie powszechnie i formalnie obowiązujących przepisów prawa lub w oparciu o te przepisy. Państwo komunistyczne utrzymywało tę fikcję prawną: decyzje zapadały we właściwym ośrodku decyzyjnym (partia), a administracja państwowa „transformowała” te decyzje na akty i działania legitymujące się formalnie w prawie powszechnie obowiązującym.  

Na tym polegała przewodnia rola partii. W gruncie rzeczy był to stan bezprawia i autorytarno-totalnych rządów organów, instytucji i ludzi do tego niepowołanych w świetle prawa oficjalnego. Szczególna interpretacja roli partii i konstytucji (przepisy o przewodniej roli partii czy o władzy ludu pracującego) pozwalała jednak na utrzymywanie takiego stanu fikcji i oparcia się na władzy hegemońskiej partii lub I sekretarza.

3. Sekretarze

Zacząć należy od tego, że Krajowa Rada Narodowa oraz Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego były organami samozwańczymi, nielegalnymi i niekonstytucyjnymi. Powołanie się w Manifeście PKWN ogłoszonym 22 lipca 1944 r. ^{[ 5 ]} na legitymację swej władzy w konstytucji marcowej wywołać może śmiech prawników i historyków. Twierdzenie Manifestu, że organy władzy na emigracji są „władzą samozwańczą, władzą nielegalną”, „emigracyjnym <rządem>”, a Krajową Radę Narodową (w skład której weszli „reprezentanci stronnictw demokratycznych”) „powołał walczący naród” w trakcie wojny jako „swą reprezentację” i „podziemny parlament”, jest nieprawdą.

Jedyną legitymacją władzy komunistycznej jest władza hegemona Stalina i wymuszenie przez niego uznania międzynarodowego dla nowych władz komunistycznych w Polsce. Przedwojennych prosowieckich komunistów przywieziono z Moskwy i pod osłoną NKWD i wojsk radzieckich zdobyli oni władzę w kraju. Początkowo nowa władza nawiązywała do demokratycznej konstytucji z 1921 r. ^{[ 6 ]} Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o kompetencji Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej ^{[ 7 ]} przyznała przewodniczącemu KRN (Bierutowi) uprawnienia marszałka Sejmu i Prezydenta RP. W Ustawie Konstytucyjnej z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej ^{[ 8 ]} zawarto artykuły z konstytucji marcowej, dotyczące relacji miedzy prezydentem, rządem i sejmem. 

Utrzymano trójpodział władzy na ustawodawczą (Sejm Ustawodawczy), wykonawczą (Prezydent, Rada Państwa, Rząd), sądowniczą (niezawisłe sądy). Rola sekretarza Bieruta była jednak większa w życiu politycznym i społecznym, niźli by to wynikało z jego prezydenckich uprawnień. W Ustawie Konstytucyjnej z 4 lutego 1947 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej ^{[ 9 ]} potraktowano Sejm Ustawodawczy jako „organ zwierzchni Narodu Polskiego”, wybierający Prezydenta na 7 lat (zob. art. 1 i preambuła). Deklaracja Sejmu z 22 lutego 1947 r. w przedmiocie realizacji praw i wolności obywatelskich eksplikowała prawa i wolności z konstytucji marcowej (dodając prawa socjalne, np. prawo do pracy i prawo do korzystania z ubezpieczeń społecznych) oraz podkreślała in fine „demokratyczny ustrój Rzeczypospolitej Polskiej”. Już wówczas jednak dochodziło do represji i zbrodni sądowych ze strony partii na opozycjonistach i b. żołnierzach Armii Krajowej (np. sprawa gen. Fieldorffa-Nila). Zauważalna w tych latach stała się jednak swoista interpretacja demokracji na tle pojęcia i roli partii komunistycznej w państwie. Wyrazem tego były przygotowania do uchwalenia w pełni komunistycznej konstytucji, zapowiedzianej przez Ustawę Konstytucyjną z dnia 26 maja 1951 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Polski Ludowej ^{[ 10 ]}, która bez ogródek mówiła już w preambule o narodzie „budującym socjalizm”.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Historia powstania Konstytucji PRL Kryminalna Karolina

Zobacz komentarze (8)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word