Istniejąca w latach 1990-1999 Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej ^{[ 1 ]} oraz Sojusz Lewicy Demokratycznej – partia polityczna powstała w 1999 r. ^{[ 2 ]}, to najbardziej znaczące ugrupowania lewicowe, funkcjonujące w Trzeciej Rzeczypospolitej. Jako główne formacje koalicji rządowych sprawowały one władzę w Polsce w latach 1993-1997 oraz 2001-2005. W latach 1995-2005 urząd prezydencki pełnił wywodzący się ze wspomnianego środowiska politycznego Aleksander Kwaśniewski, jeden z twórców SdRP oraz jej przewodniczący w latach 1990-1995. Rekonstrukcja postaw wymienionych formacji wobec zjawiska religijności oraz związków wyznaniowych w decydującej mierze pozwala na ustalenia stanowiska całej polskiej lewicy w sprawach wyznaniowych oraz umożliwia zrozumienie (przynajmniej częściowo) meandrów polityki konfesyjnej państwa po roku 1989. Ponadto wydaje się, że w szczególności sferze stosunku partii do Kościoła katolickiego, można szukać przyczyn znacznego spadku poparcia dla SLD począwszy od roku 2004.

Stosunek SdRP oraz SLD do religii i Kościoła determinowała przede wszystkim negacja polityki wyznaniowej Polski Ludowej. Można wręcz zaryzykować przypuszczenie, że w znacznej mierze starsze i średnie pokolenie liderów tych formacji, rozpoczynające karierę polityczną w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, obciążone było swego rodzaju kompleksem winy? wobec Kościoła katolickiego. Wyraźnie obawiało się oskarżeń o wrogość wobec religii i Kościoła, które miały jakoby dowodzić nieprzezwyciężenia stereotypów z przeszłości i świadczyć o ich „postkomunistycznym” charakterze. Z drugiej strony w programie oraz w działaniu SdRP dostrzegalna była także negacja szeregu przemian, które dokonały się w stosunkach wyznaniowych w Polsce po roku 1989, a które prowadziły do nadania Państwu Polskiemu charakteru państwa wyznaniowego – rzymskokatolickiego. W sumie postulaty oraz inicjatywy SdRP a następnie SLD w sprawach wyznaniowych stanowiły przede wszystkim reakcję na działania Kościoła katolickiego i ugrupowań prawicowych w tej sferze. Analizowanym formacjom lewicowym w okresach sprawowania władzy nie udało się przeprowadzić procesu resekularyzacji państwa. Co najwyżej można mówić, szczególnie w odniesieniu do współrządców z lat 1993-1997, o powstrzymywaniu zjawiska aprecjacji Kościoła większościowego w życiu publicznym oraz nadawaniu państwu charakteru konfesyjnego.

Socjaldemokracja RP, biorąc pod uwagę charakter programu politycznego oraz skład członkowski, była w latach 1990-1999 najpoważniejszym laickim ugrupowaniem politycznym w Polsce. Laickość partii wiązała się z jej politycznym rodowodem jak również profilem światopoglądowym członków i sympatyków. Według opinii liderów powstanie SdRP było wynikiem trwającej od lat politycznej emancypacji reformatorskiego skrzydła PZPR ^{[ 3 ]}. U schyłku lat osiemdziesiątych nurt reformatorski doprowadził do zasadniczego przewartościowania polityki wyznaniowej partii – uznania zasady neutralności światopoglądowej państwa. Nastąpiło to w toku prac nad ustawą o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Jesienią 1988 r. gen. Wojciech Jaruzelski, jako I Sekretarz PZPR, zaaprobował zamieszczenie wymienionej zasady w projekcie ustawy, popartej następnie przez posłów PZPR 17 maja 1989 r. ^{[ 4 ]}. W Sejmie X kadencji zasada neutralności światopoglądowej państwa stała się integralna częścią programu Klubu Poselskiego ^{[ 5 ]} oraz Tez Deklaracji Programowej tej partii, skierowanych przez XVI Plenum KC do dyskusji przedzjazdowej ^{[ 6 ]}.

Laicki program SdRP był warunkowany także daleko posuniętym zeświecczeniem elity partyjnej – znacząco powyżej średniej krajowej. Wśród delegatów na II Kongres SdRP w 1993 r. aż 63% określało się jako niewierzący zaś 70% nie praktykowało w ogóle. Na IV Kongresie udział niewierzących wzrósł do 66%, jednocześnie liczebność niepraktykujących zmalała do 62%. Natomiast w 1995 r. wśród delegatów wzrósł – w porównaniu z II Kongresem – odsetek praktykujących nieregularnie i zachowujących tylko praktyki jednorazowe, odpowiednio z 11% do 13% oraz z 15% do 23 % ^{[ 7 ]}.

Laickość partii nie była tożsama z antyklerykalizmem. Stanowczo odpierała ona zarzuty o doktrynalną antyreligijność czy antykościelność ^{[ 8 ]}. SdRP ustami swych liderów odrzucała ideę walki z Kościołem ^{[ 9 ]}. Uznawała za błędne i naganne praktyki okresu Polski Ludowej, ingerowania w wewnętrzne sprawy związków wyznaniowych, czy próby ateizacji społeczeństwa. Jednak jeszcze w 1997 r. socjaldemokraci przyznawali, że „polska socjaldemokracja wciąż znajduje się pod naciskiem pewnego dyskomfortu. Stale przypomina się nam bowiem niegdysiejsze krzewienie materialistycznego światopoglądu przez państwo socjalistyczne. Powiedzmy sobie jednak otwarcie – konstatowano – ten etap to przeszłość, która nie może nam w niczym plątać nóg, gdy zabiegamy o realizację zasad społeczeństwa otwartego światopoglądowo” ^{[ 10 ]}. Partia dostrzegała fakt związania zdecydowanej większości społeczeństwa z Kościołem Katolickim, doceniała jego wkład w rozwój polskiej kultury i państwowości ^{[ 11 ]}. Jak twierdził Aleksandr Kwaśniewski, współczesna lewica, wręcz przeciwnie, czerpała z uniwersalnych wartości chrześcijańskich i szukała inspiracji w społecznej doktrynie Kościoła ^{[ 12 ]}, zaś Józef Oleksy optymistycznie deklarował: […] „nie traktujemy naszego stosunku do religii i Kościoła jako artykułów naszej socjaldemokratycznej wiary, podchodzimy do tych kwestii bez żadnych uprzedzeń i zupełnie zbędnych emocji” ^{[ 13 ]}.

W „Deklaracji Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej”, przyjętej na Kongresie Założycielskim, za niezbywalną wartość życia społecznego uznano tolerancję. Partia za niepodważalne uważała też wolność słowa, sumienia i wyznania. Domagała się zagwarantowania praw mniejszości w dziedzinie religijnej. W deklaracji III Kongresu SdRP ^{[ 14 ]} upomniano się nawet także o prawa niewierzących. Stwierdzono w niej, że „ateiści i agnostycy mają prawo do swoich przekonań takie samo, jak wyznawcy zinstytucjonalizowanych religii” ^{[ 15 ]}. Za swój obowiązek w ówczesnych polskich warunkach partia uznała „występowanie w obronie praw wszystkich światopoglądowych mniejszości” ^{[ 16 ]}. Stojąc na gruncie zasady równouprawnienia religii i światopoglądów SdRP miała odwagę otwarcie głosić, że „ateizm oznacza postawę filozoficzną równie godną szacunku jak różnorodne postawy religijne” ^{[ 17 ]}. W związku z tym Socjaldemokracja stała na stanowisku rozdziału kościoła od państwa i jego neutralności w stosunku do przekonań religijnych obywateli, co łączono z zasadą świeckości państwa ^{[ 18 ]}. Wymienione zasady, uznane za warunek demokratycznego państwa, okazały się trwałym elementem programu socjaldemokracji. Wyeksponowaniu uległa zwłaszcza zasada neutralności światopoglądowej państwa, konsekwentnie promowana przez SLD w pracach konstytucyjnych ^{[ 19 ]} i zapewne pod jego wpływem zaliczona do konstytucyjnego minimum ^{[ 20 ]}. Neutralność światopoglądową państwa uznano za „złoty środek” pomiędzy antyklerykalizmem a udziałem kościoła w instytucjach publicznych i procesie prawotwórczym ^{[ 21 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: W sprawie biopolometru. Triumf głupoty czy legalizacja oszustwa? Boży wojownicy

Zobacz komentarze (6)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Liczba tekstów na portalu: 47  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego