Publikacja prof. dra hab. Jerzego Roberta Nowaka „Kogo muszą przeprosić Żydzi" stanowi w zamierzeniu głos w dyskusji, która miała miejsce po ujawnieniu przez J. T. Grossa w książce „Sąsiedzi" zbrodni dokonanej w Jedwabnem. Według ustaleń Instytutu Pamięci Narodowej zbrodni tej dokonali Polacy z inspiracji niemieckich okupantów w dniu 10 lipca 1941 roku. W jej wyniku śmierć poniosło od 300 do około 440 Żydów, którzy zostali spaleni żywcem. Wnioski te są w dużym stopniu zgodne z ustaleniami J. T. Grossa. Rozbieżność wiąże się z liczbą ofiar: według autora „Sąsiadów" śmierć poniosło 1600 Żydów. J. R. Nowak uważa jednak, że zarówno Gross, jak i IPN przecenili rolę Polaków w zbrodni, która — jego zdaniem — obciąża Niemców. ^{[ 1 ]} Szczególnie polemiczny charakter miała inna jego publikacja — „100 kłamstw J.T. Grossa", w której szerzej opisuje swoje zastrzeżenia dotyczące ustaleń Grossa. W „Kogo muszą przeprosić Żydzi" odnosi się do zbrodni w Jedwabnem jedynie marginesowo. Niemniej wstęp do tej publikacji nie pozostawia wątpliwości, co do celów jakie przyświecały autorowi: "Wielka antypolska część mediów, ludzie nowej Targowicy, wytaczali Polsce i Polakom proces na oczach świata, żądając pokutnego samobiczowania za mord Żydów w Jedwabnem przed 60 laty. Całą Polskę, cały naród próbowano obciążyć winą (...)". Po czym dodaje: "Faktem jest, że wbrew kłamstwom wpływowych mediów, Żydzi mają aż nadto powodów do bicia się w piersi i przepraszania licznych narodów (...)". ^{[ 2 ]}

To właśnie odpowiedź na pytanie, jakie narody i za co muszą przeprosić Żydzi, służy analizowana przeze mnie książka. Wydaje mi się zasadne przytoczenie spisu treści, który sam w sobie wymownie prezentuje punkt widzenia autora. Został on dołączony na końcu tej pracy. Już spojrzenie na spis treści pozwala odczytać kontekst, w którym Nowak umieszcza Żydów: Winni są oni wprowadzeniu komunizmu i totalitaryzmu w ZSRR i innych krajach demokracji ludowej. Ponadto ponoszą dużą część winy za stabilność tego systemu. Żydzi okazali się kolaborantami i zdrajcami narodów, których państwa zamieszkiwali. To ich w dużym stopniu obciążają zbrodnie dokonane na tych narodach, gdyż odgrywali niezwykle istotną rolę w aparacie terroru w państwach komunistycznych. Żydzi zaciekle walczyli z religią chrześcijańską w tych państwach. Również współcześnie starają się niszczyć tradycyjne wartości w państwach chrześcijańskich. Zmieniły się wprawdzie środki, jakie w tym celu wykorzystują (dziś czynią to poprzez Hollywood), jednak nie wynika to ze zmian, jakie zaszły w samych Żydach, a jedynie z okoliczności, które wymuszają stosowanie bardziej „miękkich" narzędzi. Nadal jednak tam, gdzie to jest możliwe stosują terror (współcześnie przeciw Arabom). Mimo że ostatni rozdział („Żydzi powinni przeprosić Żydów") wprowadza podział wśród samych Żydów wyodrębniając spośród nich kategorię Żydów uczciwych, sama treść tego rozdziału nie pozostawia wątpliwości co do faktu, że zdecydowanie dominują w narodzie żydowskim Żydzi nieuczciwi i że to o nich należy przede wszystkim myśleć, gdy mówi się o tym narodzie jako takim. W kontekście obarczania Polaków winą za zbrodnię w Jedwabnem J.R. Nowak pisze: „Każdy naród miał w swej historii wielu ludzi szlachetnych i aniołów, ale każdy miał też swoją czeredę podleców." Wydaje się, że wbrew własnym słowom w odniesieniu do Żydów autor stosuje odwrotną miarę. W swojej publikacji wymienia bowiem wielu Żydów — „podleców" oraz tylko garstkę „szlachetnych" Żydów.

Należy podkreślić, że niewielkie rozmiary omawianej publikacji (niecałe 60 stron) nie pozwalają autorowi opisać wszystkie grzechy, z powodu których Żydzi powinni się ukorzyć przed innymi narodami ani wymienić wszystkich narodów, którym się to należy. ^{[ 3 ]} "Kogo muszą przeprosić Żydzi" ma przyczynić się jedynie do zmiany perspektywy, z której spogląda się na relacje Żydów z innymi narodami i na umieszczenie kwestii antysemityzmu we właściwym — zdaniem autora — kontekście. Winę za antysemityzm - jeśli założymy, że on rzeczywiście istnieje — ponoszą sami Żydzi. To że bywali ofiarami było konsekwencją ich niegodziwości i to na niej powinniśmy skupić naszą uwagę, jako że była ona uprzednia wobec prześladowań i dyskryminacji, jakich doznali i jako że zbrodnie, które zadawali przekraczają swymi rozmiarami te, których doznawali.

Ze względu na niewielkie rozmiary tego eseju nie mogę w tym miejscu przedstawić obszerniej poglądów Jerzego Roberta Nowaka. Postaram się to jednak uczynić w dalszej części tej pracy w kontekście teoretycznych konstruktów: stereotypu spiskowego oraz antysemityzmu tradycyjnego i nowoczesnego, które przedstawię poniżej.

Rodzaje antysemityzmu

Teoretyczna analiza zjawiska antysemityzmu

Sądzę, iż tytuł artykułu Mirosława Kofty „Stereotyp spiskowy jako centralny składnik antysemityzmu" ^{[ 4 ]} jest słuszny i że rozwijaną przez niego koncepcję stereotypu spiskowego rzeczywiście należy uznać za kluczową dla zrozumienia zjawiska antysemityzmu w warunkach polskich; dlatego też temu konstruktowi poświęcę więcej miejsca i przede wszystkim przy jego pomocy spróbuję zinterpretować tekst J. R. Nowaka.

Zadziwia trwałość stereotypu Żydów (a raczej narodu żydowskiego) w kraju, w którym odsetek osób pochodzenia żydowskiego jest tak niewielki, jak to ma miejsce w Polsce. Zdecydowana większość polskich antysemitów nie ma kontaktu z osobami pochodzenia żydowskiego. Niemniej trwałość stereotypów można tłumaczyć bez odwoływania się do konstruktu stereotypu spiskowego. Takie koncepcje, jak teoria tożsamości społecznej Tajfela i Turnera, teoria społecznego uczenia się, teoria osobowości autorytarnej Adorno, teoria umysłu zamkniętego Rokeacha, czy poznawcze podejście traktujące stereotyp jako szczególny rodzaj schematu poznawczego i kategoryzacji społecznej ^{[ 5 ]} pozwalają zrozumieć fenomen utrzymywania się w świadomości potocznej wiedzy stereotypowej wiele lat po zaniku kontaktu pomiędzy grupą stereotypizującą i stereotypizowaną, jak również niską podatność tej wiedzy na zmianę pod wpływem informacji jej przeczących. Powyższe koncepcje okazują się jednak niewystarczające dla zrozumienia znaczenia antysemityzmu w polskim życiu publicznym. Mimo że Żydzi stanowią dziś niewielką mniejszość narodową, przypisuje się im nieraz wręcz dominującą rolę w polskim życiu publicznym, szczególnie w polityce, gospodarce i mediach. Fakt ten wymaga wyjaśnienia wychodzącego poza takie rozumienie stereotypu, które dominuje w odniesieniu do stereotypów innych grup etnicznych. Pomaga w tym koncepcja antysemityzmu nowoczesnego. Poprzez przyznanie stereotypom dotyczącym Żydów istotnej funkcji w ideologii grup stereotypizujących, wyjaśnia trwałość tych stereotypów i znaczenie jakie odgrywają w publicznym dyskursie poprzez funkcje, jakie pełnią w nowoczesnej, nacjonalistycznej ideologii. Jako istotny składnik tych ideologii antysemityzm nowoczesny okazuje się być w dużym stopniu na tyle żywotny, na ile żywotne są te ideologie. Jednak koncepcja ta nie mówi zbyt wiele o tym, w jaki sposób stereotyp ten istnieje, ograniczając się do jego treści i funkcji. Na to pytanie odpowiada natomiast rozwijana przez Mirosława Koftę i Grzegorza Sędekę koncepcja stereotypu spiskowego (nazywanego we wcześniejszych pracach tych autorów stereotypem duszy grupowej)

"Istotą stereotypu spiskowego jest transformacja grupy obcej w pojedynczy byt intencjonalny, podobny do wrogiej nam osoby". ^{[ 6 ]} Oznacza to, że stereotyp spiskowy odnosi się do całej grupy społecznej jako takiej, a nie do pojedynczych jej członków, traktowanych jako egzemplarze stereotypu, jak to ma miejsce według Kofty w przypadku klasycznego rozumienia pojęcia stereotypu. ^{[ 7 ]} Nawet jeśli zgodzimy się z tezą Pawła Boskiego, że stereotyp w tym samym stopniu może odnosić się do grupy, jak i do pojedynczych jej członków, ^{[ 8 ]} cechą swoistą stereotypu spiskowego pozostaje przypisywanie grupie obcej jako takiej intencji, co często wiąże się z wiarą w istnienie odległego centrum dowodzenia, którego wolę realizują wiernie członkowie grupy, wykazując się przy tym niezwykłym skoordynowaniem swych działań. Ponadto działania ich pozostają tajne. Aż nadto jawne stają się natomiast zgubne skutki tych działań. Grupa ta odznacza się wyjątkowym egoizmem i solidarnością. Jej celem jest zazwyczaj „produkowanie zła" lub osiągnięcie władzy, zdominowanie grup im obcych. M. Kofta wyróżnia sześć funkcji stereotypu spiskowego: pomaga odnaleźć przyczynę negatywnych zjawisk społecznych, interpretować przeszłość oraz tworzyć scenariusze na przyszłość, mobilizuje do czujności w tropieniu wrogów i obrony grupy własnej, jak również usprawiedliwia dyskryminację grupy obcej. ^{[ 9 ]} Poszczególne stereotypy spiskowe przejawiane przez daną osobę składają na ogólną orientację poznawczą, którą Kofta i Sędek nazywają „myśleniem spiskowym". Orientacja ta rzutuje na ocenę wydarzeń ze sfery życia publicznego. ^{[ 10 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Stworzenie świata Być może istnieją czasy piękniejsze...

Zobacz komentarze (30)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word