Autor tekstu: Ravinder Banyal

Tłumaczenie: Tomasz Superczyński

Poniższy wykład został wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji na temat „Komunikacji w Nauce na rzecz Podejścia Racjonalistycznego", 10-12 stycznia 2012 w New Delhi, w Indiach

Streszczenie

Człowiek od zawsze jest gatunkiem, który ciągle poszukuje wzorów i posiada wyobraźnię. Chociaż zdolność do odnajdywania wzorów i interpretowania ich miała niewątpliwie niebagatelne znacznie dla przeżycia, mózgowi nie zawsze udaje się odróżnić wzory znaczące od bezsensownych. To dążenie do odnajdywania wzorów i ich uporządkowywania jest podstawą dla niemal wszystkich istniejących mitów, przesądów, tabu i praktyk rytualnych na całym świecie. Te same mechanizmy czynią nas również niezwykle wrażliwymi na wszelakiego rodzaju oszustwa i techniki manipulacji, które osłabiają nasze myślenie krytyczne. W rezultacie możemy widzieć rzeczy, które nie istnieją, dokonywać błędnych wyborów, przyjmować niesprawdzone twierdzenia, źle interpretować fakty i przyjmować za pewnik wnioski, które są sprzeczne z rzeczywistością. W erze nauki pełno jest intrygujących sprzeczności i ludzkiego szaleństwa. Prymitywne przesądy, mity i wierzenia New Age są nakręcane przez wypełnioną najnowszymi technologiami kulturę konsumpcyjną i przemysł rozrywkowy. W związku z tym potrzeba promowania racjonalnej dyskusji o nauce, technologii i zrównoważonym rozwoju społecznym jest paląca jak nigdy. Trzeba być świadomym subtelnych technik perswazji, strategii marketingowych i chwytów marketingowych, które czynią z nas coraz bardziej bezbronnych konsumentów w erze nauki. Niewątpliwie ważnym składnikiem edukacji naukowej i kampanii społecznej na rzecz nauki jest pokazanie przyjemności, jaka płynie z nauki i odkryć naukowych. Również ważna jest także nauka rozróżnienia pomiędzy twierdzeniami niepopartymi dowodami, a prawdziwymi odkryciami opartymi na racjonalnym myśleniu i dowodzie. Odróżnienie myślenia magicznego i niejasnych idei od możliwości, które mieszczą się w granicach praw fizycznych jest zatem ważne z punktu widzenia wykształcenia podejścia racjonalistycznego. Artykuł ten przedstawia najważniejsze przykłady tego, co można nazwać niechlujnym myśleniem, bezpodstawnymi lękami i błędnym rozumowaniem. Zawiera on przykłady tego, jak tworzą się błędne przekonania i tego, jak ważny jest zdrowy sceptycyzm i krytycyzm, by uniknąć najczęstszych błędów.

Wstęp

Wszechświat narodził się około 13,7 miliardów lat temu w wyniku Wielkiego Wybuchu. W jego przestworzach, w Układzie Słonecznym około 4,5 miliarda lat temu narodziła się Ziemia, jedyna planeta, na której według naszej wiedzy istnieje życie. W ciągu ostatnich 3,7 miliarda lat życie na Ziemi wyewoluowało z organizmów jednokomórkowych do wysoce skomplikowanych i różnorodnych form. W tym okresie rozwinęło się i wyginęło kilka milionów gatunków. O ile nam wiadomo, żaden inny gatunek na tym drzewie życia oprócz nas nie posiadał dociekliwego mózgu, który byłby na tyle zaawansowany, by móc oddawać się głębokim przemyśleniom i rozumowaniu abstrakcyjnemu. Aż do ery człowieka mieszkańcy Ziemi byli nieczuli na sekrety i cuda otaczającego Wszechświata, nie byli zdolni ich pojąć. Pojawienie się człowieka na Ziemi jest wydarzeniem bardzo niedawnym, jeśli zestawić je ze skalą czasu we Wszechświecie. Ewolucyjne drogi człowieka i szympansa, naszego najbliższego kuzyna, rozeszły się zaledwie około 5-8 milionów lat temu, od tamtej pory ewoluujemy jako osobny gatunek. Ten pełen wielkich tajemnic Wszechświat pozostawał zupełnie nieodgadniony aż 200 tysięcy lat temu pojawił się Homo Sapiens. Rozwijający się ludzki mózg zaczął zachwycać się imponującą regularnością i niezwykłą rozległością wydarzeń zachodzących w świecie fizycznym.

Spoglądanie w nocne niebo upstrzone na pozór nieskończoną liczbą gwiazd przemieszczających się w sposób cudownie uporządkowany musiało być niezwykłym i niewytłumaczalnym doświadczeniem dla pierwszych istot ludzkich. Od czasów prehistorycznych ludźmi kierowała ciekawość, podziw i respekt wynikające z obserwacji okresowych zmian w ruchu ciał niebieskich. W wyniku wielu tysięcy lat obserwacji, ludzie zrozumieli cykl zmian nocnego nieba, połączyli gwiazdy w układy i zdobyli wiedzę dotyczącą rzadkich zjawisk, takich jak zaćmienie księżyca i słońca czy niespodziewane pojawienie się komety. Ludzie jako gatunek mają predyspozycje do wyszukiwania wizualnych i dźwiękowych wzorów i przypisywania im znaczeń. Z ewolucyjnego punktu widzenia ta umiejętność niesie wyraźne korzyści — umożliwiała człowiekowi pierwotnemu ustrzec się przed prawdziwymi bądź wyimaginowanymi zagrożeniami, których wrogie środowisko było pełne.

Nieustające próby zrozumienia nieba i ziemi doprowadziły również do wykształcenia się wierzeń w zjawiska nadprzyrodzone, zakazów kulturowych oraz wielu przesądów i rytuałów mających na celu zadowolić i załagodzić potężne i gniewne bóstwa, które rzekomo kierowały losem stworzeń na Ziemi. Nie dziwi zatem, że większość cywilizacji na świecie wykształciła swoje własne fascynujące mity na temat stworzenia Wszechświata. Te pierwotne systemy wierzeń z czasem przekształciły się w zorganizowane i potężne religie zmuszające ludzi do konformizmu i służebności w imię dogmatów.

Złudzenia optyczne i ich implikacje

Rycina 1: Złudzenia optyczne i ich implikacje

Jak to już zostało wspomniane, nad świat pełen losowości, bezcelowości i chaosu wolimy taki, który jest uporządkowany, sensowny i mocno uproszczony. Wnikliwa obserwacja połączona ze skłonnością do wykrywania wzorów i dostrzegania związków doprowadziły do niejednego odkrycia naukowego. Istnieje jednak skutek uboczny tego mechanizmu uporządkowywania i wyszukiwania wzorców — odnajdując pewne wzorce możemy ulec złudzeniu i dostrzegać rzeczy, które w rzeczywistości nie istnieją. To jak łatwo można zmylić umysł jest zilustrowane prostymi iluzjami optycznymi na Ryc. 1. Ponowna analiza lub ćwiczenia mentalne nie sprawią, że iluzja przestanie działać. Złudzenia kognitywne nie ujawniają się jednak tylko na przykładzie iluzji optycznych. Ogólnie rzecz biorąc są one przyczyną mylnych wyobrażeń, fałszywych założeń, nieprawidłowych wniosków oraz przede wszystkim odrzucania rozsądnych ocen i racjonalnych wniosków w interpretacji faktów.

Rycina 2 daje wyobrażenie złożoności świata, w którym żyjemy. Obrazki te ukazują bezpośrednie wyniki naszych przekonań, naszych konfliktów, naszych aspiracji i naszych wierzeń, bez względu na to, czy przedstawiają zło czy dobro. Naukowe podejście i myślenie racjonalne odegrały pierwsze skrzypce w zrozumieniu wielu aspektów świata fizycznego. W zasadzie gwałtowny rozwój nauki w ciągu ostatnich czterystu lat odmienił całkowicie ludzką egzystencję. Badania i stopniowy postęp technologiczny przekroczyły oczekiwania szarego człowieka. Nauka nie zawiodła tych, którzy wiedzieli, jak okiełznać jej ukrytą siłę. Pomimo wielu godnych uwagi osiągnięć, współczesne społeczeństwa są nadal nękane wieloma sprzecznościami, absurdami, propagandą i bezrozumnymi praktykami. Stworzyliśmy wiele głębokich podziałów i niebezpiecznych ideologii opartych na podziałach religijnych, narodowościowych i rasowych. Coraz wyraźniejsze zmiany klimatu, globalne ocieplenie i kurczące się zasoby naturalne to przyszłe potencjalne wyzwania dla ludzkości. Irracjonalne dążenie do władzy i chciwość czynią przyszłość jeszcze bardziej ponurą.

Technologiczny szturm

Rycina 2:Triumfy i porażki ery technologii

Era informacji nie jest wolna od zagrożeń, choć może to brzmieć jak oksymoron. Jest coraz więcej dowodów, które wyraźnie ukazują te poważne niebezpieczeństwo wzrastającego wpływu technologii na nasze codzienne życie. Internet, telewizja i inne mass media nieustannie bombardują nas ogromną ilością informacji. Nasze mózgi nie są w stanie przetrawić tak gęstej mieszanki często sprzecznych ze sobą informacji. To, co widzimy, czytamy i słyszymy może zostać źle zinterpretowane.

Czasem trudno jest odróżnić informacje ważne od trywialnych, dobre od złych i prawdziwe od nieprawdziwych. Brak umiejętności krytycznego, niezależnego podejścia sprawia, że nie możemy prawidłowo ocenić tego, co widzimy, czytamy lub słyszymy. Sprawa staje się jeszcze trudniejsza, gdy informacja jest celowo zniekształcona, by wprowadzić odbiorcę w błąd, by odbiorcę zmanipulować. W ten sposób zaciera się linia pomiędzy pożytecznym i bezużytecznym, prawdziwym i fałszywym oraz słusznym i bezprawnym. To sposób na przejęcie kontroli nad umysłami. Na przykład brak umiejętności krytycznego i niezależnego myślenia sprawia, że ludzi stają się całkowicie bezbronni, zwracają się o wskazówki i  lekarstwa do źródeł, których nie można nazwać bezinteresownymi i wiarygodnymi.

Bezkrytyczna wiara może również stać się pożywką zbiorowej indoktrynacji wpajającej całkowite podporządkowanie rządowi dążącemu do wszechwładzy. Bezkrytyczność wodzi umysł na manowce i prowadzi do nieprawidłowych wniosków. Despoci, celebryci, religijni guru i wróżbici często wykorzystują tę skazę w ludzkiej psychologii, by ukryć swoją ignorancję. Kontrolują ludzi odwołując się do najgłębszych ludzkich lęków i marzeń.

W ostatnich latach w wielu centrach badawczych i edukacyjnych w Indiach stało się zwyczajem praktykowanie rozmaitych świąt religijnych, przesądów i rytuałów. Przykład Indyjskiej Organizacji Badań Kosmicznych (ISRO) jest szczególnie zatrważający. Osiągnięcia indyjskiego programu kosmicznego są imponujące, jednak jeśli chodzi o misję propagowania podejścia naukowego i myślenia racjonalnego w celu przeciwdziałania społecznym bolączkom, organizacja ta nie do końca spełniła pokładane w niej nadzieje. Miast stać na czele kampanii zwalczającej przesądy i analfabetyzm dzięki uprzywilejowanej pozycji i szerszemu dostępowi do środków, kierownictwo ISRO trafia na pierwsze strony gazet z mało chwalebnych powodów. Jeśli ktoś zastanawiałby się, dlaczego wśród rakiet wystrzelonych w ramach programu Polar Satellite Launch Vehicle (Rakieta nośna dla satelitów polarnych — PSLV) brakuje tej oznaczonej PSVL-C13, jest to spowodowane rozpowszechnionemu w numerologii przekonaniu, że liczba 13 jest uważana za przynoszącą pecha. W wyniku rady jakiegoś numerologa, ISRO zadecydowało, że po PSLV-12, następna misja kosmiczna będzie nazwana PSLV-C14, by ominąć nieszczęśliwą liczbę. Ponadto zeszłoroczna pierwsza misja na Księżyc wysłana przez Indie, Chandrayaan-1, była niesamowitym sukcesem. Jednak jak zwykle przed wystrzeleniem rakiety, kierownictwo ISRO odwiedziło świątynie Tirupati, by pomodlić się za sukces misji. Trajektoria lotów kosmicznych nie zależy od modlitw, lecz od skrupulatnych obliczeń opartych na astrodynamice wywodzącej się z fizyki newtonowskiej. Ceremonia pudźa i wiara w bóstwa nie naprawią usterki technicznej, natomiast przypisywanie sukcesu siłom wyższym i upraszanie bogów o interwencję, podkopuje osiągnięcia i możliwości ludzkiego geniuszu. Niewątpliwy sukces misji księżycowych był wynikiem tylko i wyłącznie ogromnego wysiłku ludzi w niej zaangażowanych i niemal bezbłędnego projektu wykonanego przez inżynierów.

Zobacz komentarze (11)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word