Dla społeczeństwa wszelkie deformujące rzeczywistość działania, wyobrażenia są Utopią. Jednak przejście z ideologii do Utopii nie jest jednokierunkowe.

„Można więc mówić o pewnym biegu życia, cyklu życia utopii czy ściślej cyklu życia wizji [...] Innowacja (i związane z nią początkowo: entuzjazm, kreatywność, lekkość, wiara) tylko do pewnego momentu jest uto­pią, wizją alternatywną; wprowadzona w życie ulega petryfikacji, formalizacji, instytucjonalizuje się, przekształca w ideologię — ini­cjatywę przejmują władze organizacji. Utopia może osiągnąć swój cel, może zostać zrealizowana; wtedy nieuchronnie przekształca się w ideologię i wcześniej czy później dochodzi do powstania nowych kontrutopii." ^{[ 9 ]}

I dalej:

„Podczas gdy ideologie usprawiedliwiają i "zasłaniają" władze i wpływy panującej grupy społecznej, utopie chcą władzę „odsłonić" oraz pomóc uciskanym i pokrzywdzonym warstwom w osiągnięciu prawa i wpływu. Rozwój społeczny można sobie wyobrazić jako porządek ustrojowy i jego ideologia, a z drugiej - opozycyjna utopia, która ze swym wzorcowym scenariuszem przyszłości i celną krytyką zamierza rozsadzić istniejący system i dość do władzy. Po przejęciu władzy przedstawiciele danej utopii popadają w znane już tory myślenie, które polegają na tworzeniu ideologii mającej zapewnić utrzymanie wywalczonego statusu." ^{[ 10 ]}

Ideologia chce zachować obecny stan, Utopia dąży do jego zmiany. Jednak w chwili gdy owy porządek zostaje wzniesiony na rzecz nowego, zrealizowana Utopia przechodzi w kolejną ideologię itd. Dokonuje się to na poziomie społeczno-politycznym.

„Utopia to miejsce dobre i jednocześnie miejsce, którego nie ma, a to dlatego że wcześniej czy później utopia "wypacza się" w ideologię." ^{[ 11 ]}

Utopia a mit

Definicja mitu:

1. Opowieść sakralna wyjaśniająca w postaci alegorycznej i symbolicznej zjawiska natury lub życia ludzkiego zgodnie z wierzeniami w dawnych religiach pogańskich.
2. Konstrukcja światopoglądowa i artystyczna, swoista forma myślenia na podłożu magii i kultów religijnych.
3. W znaczeniu wtórnym, opinia osnuta częściowo na faktach, częściowo tendencyjnie preparowana, dotycząca zdarzenia lub osoby, ma zwykle na celu popularyzacje określonych poglądów i sugestywne oddziaływanie na odbiorców. ^{[ 12 ]}

Mit to uniwersalny tekst kultury, opowieść o powstaniu i naturze bogów, świata, człowieka, zbiorowości ludzkich. Utopia wiele czerpie z mitu i odwrotnie, niektóre mity związane są z wyobrażeniami utopijnymi. Utopia jest przedłużeniem mitu, czasami i sama może organizować życie zbiorowe.

„Między mitami i utopiami odbywa się ciągła wymiana: utopie rozszerzają i radykalizują obietnicę przyszłości (choć może się również zdarzyć, że prowadza do jej zastygnięcia w zamkniętym systemie wyobrażeń), a jednocześnie czerpią z mitów dynamikę i materiał symboliczny. [...] W każdym z mitów można znaleźć jeden lub kilka punktów zaczepienie dla wyobraźni utopijnej, jedno lub kilka miejsc, które można wypełnić utopijnymi wyobrażeniami. W wyobrażeniach tych mniej lub bardziej mętne i rozproszone obietnice oraz marzenia zostają opracowane i ujęte w pewną strukturę, przełożone na obraz innego społeczeństwa, mniej lub bardziej radykalnie zrywającego z istniejącą rzeczywistością. Stopień opracowania tych przedstawień, ich formalizacji i ich ścisłości jest zmienny w zależności od mitu, a zwłaszcza różnych jego wariantów." ^{[ 13 ]}

Badaniem tego problemu podjął się J. Sorel, który właśnie w początkach XX wieku. przeciwstawiał mit i Utopię, traktując mit jako wyraz woli grupy przygotowującej się do zburzenia istniejącego porządku i upatrując w nim czynnik mobilizujący do czynu. Utopia natomiast była dla niego dziełem teoretyka, który w rezultacie obserwacji i badania faktów tworzy model pozwalający na porównywanie istniejących społeczeństw. Sorel jednak wyróżnia tu przede wszystkim polityczny mit przeciwstawiając go Utopii.

„Przez "utopię" Sorel rozumie sztuczny model idealnego społeczeństwa, który zostaje ukazany masom jako ostateczny cel i spełnienie ich dążeń oraz ich walki. Utopia jest wytworem pracy intelektualnej i spekulatywnej. Jej twórcami są intelektualiści, znajdujący się na zewnątrz spontanicznego ruchu mas, którymi mogą łatwiej manipulować za jej pomocą. Natomiast mit polityczny, w specyficznie sorelowskim znaczeniu tego terminu, jest szczególną formą świadomości zbiorowej. Jego wyrazem jest jakaś idea przewodnia, będąca jednocześnie hasłem do masowej walki i symbolicznym obrazem tej walki oraz jej sensu. Mit wyrasta ze spontanicznego buntu mas, toteż nigdy nie jest skończony i zakrzepły. Utopia — to układ wymyślonych instytucji, model, do którego można odnosić istniejące społeczeństwa, aby zmierzyć wynikające z nich zło i dobro. Z utopią, jak z każdą instytucją społeczną, można się nie zgadzać, można o niej dyskutować, co skłania umysły ku punktowym reformom. Natomiast mit polityczny nie daje się rozłożyć na części, które można byłoby próbować tu i ówdzie zastosować. Mit jest bezdyskusyjny, porywa masy i ożywia ich walkę." ^{[ 14 ]}

Dalej autor pisze:

„W mitycznej wersji swojej historii Rewolucja przedstawiona jest jako absolutny początek, jako czyn założycielski i jako walka ludu, będącego zbiorowym bohaterem mitu, z jego rzeczywistymi i urojonymi przeciwnikami w zwycięskim marszu ku Nowemu Społeczeństwu. Mit otwiera się tym samym na wyobrażenia dotyczące innego społeczeństwa i włącza je do własnej struktury. Można też zauważyć ruch w odwrotnym kierunku: utopijne wyobrażenia Nowego Społeczeństwa są tworzone i rozpowszechniane w perspektywie mitu rewolucyjnego. Przyjmują one i rozbudowują społeczne nadzieje i marzenia, nadając im strukturę zgodną z własnymi schematami organizacyjnymi. [...] Utopia nie posługuje się już językiem fikcji." ^{[ 15 ]}

Współczesność korzysta z mitów coraz częściej, najbardziej powszechnym jest mit postępu oraz mit raju. Bloch widział Utopię jako zjawisko kultury, które wiedzie społeczeństwo ku przyszłości. Inny badacz, Mircea Eliad, definiuje ją jako:

„wyraz tęsknoty do źródeł, chęć odnalezienia pierwocin historii, "absolutnych początków". Jak pokazuje historia religii [...] pragnienie powrotu do stanu pierwotnego oznacza także pragnienie ponownego rozpoczęcia historii, tęsknotę za przeżyciem rozkoszy i uniesienia właściwego „początkom", krótko mówiąc, tęsknotę za utraconym Rajem. Utopia należy więc do „syndromu rajskiego", który można znaleźć w najrozmaitszych kulturach, w ich mitach, eschatologiach, wizjach milenarystycznych itp." ^{[ 16 ]}

Mit to przede wszystkim historia dotycząca początków, ale również odnosi się do społeczeństwa nowożytnego, wykorzystując go jako wypowiedź, którego głównym celem jest oddziaływanie na świadomość społeczeństwa.

„Za pomocą irracjonalnych elementów mitu w ideologiach politycznych, tworzenie swoistych wzorów osobowych i wzorców zachowania, które apelują nie do opartej na faktach wiedzy, ale do wszelkiego typu emocji, uprzedzeń, przesądów, zastygłych, nie poddawanych krytyce sposobów myślenia." ^{[ 17 ]}

Chodzi o modelowanie zachowań ludzkich co ściśle wiąże się z ideologią społeczną. Utopia czerpie z mitów, szczególnie we współczesności.

„Odkąd rzeczywistość przestała być już tym, czym była, nostalgia nabiera swego pełnego znaczenia. Mnożą się i rosną w cenę mity początku i znaki rzeczywistości. Mnożą się i rosną w cenę wtórne prawdy, obiektywności i autentyczności. Nastę­puje eskalacja prawdziwości, osobistego przeżycia, zmartwych­wstanie figuratywności tam, gdzie przedmiot i substancja już zniknęły. Panicznie produkuje się rzeczywistość i referencję, a proces ten przebiega równolegle i ma większe jeszcze natęże­nie niż szaleństwo produkcji materialnej." ^{[ 18 ]}

Utopia a science fiction

Definicja science fiction:

„Proza fantastyczno naukowa, w której świat przedstawiony umieszczony jest w przyszłości w stosunku do czasu napisania i oparty na wizjach oraz prognozach przyszłego rozwoju techniki. [...] usiłuje dokładnie przedstawić człowieka w świecie nie znanych jeszcze maszyn; wykorzystuje niekiedy motywy znane innym typom (np. fantastyki — podróże na inne planety), wątki baśniowe zastępuje jednak fantazją technicystyczną. [...] S. f. podejmuje niekiedy współczesne problemy filozoficzne i społeczne łącząc je z elementami — utopii bądź antyutopii." ^{[ 19 ]}

Jednak w Internecie mamy do czynienia z następującą definicją:

„American Heritage Dictionary of the English Language definiuje science fiction jako "fikcję, w której osiągnięcia i wynalazki naukowe są elementem fabuły lub tła, zwłaszcza zaś dzieło oparte na przewidywaniach naukowych możliwości w przyszłości". Tak więc science fiction ma do czynienia z materialnym wszechświatem i dyscyplinami naukowymi, takimi jak astronomia, ekonomia, socjologia, medycyna i podobne, z których wszystkie posiadały materialną bazę." ^{[ 20 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Z ziemi egipskiej Czy i w jaki sposób nauki przyrodnicze opisują świat?

Zobacz komentarze (3)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word