"Wzrastanie bluszczu ma aspekty prawdziwie uspokajające i niosące pociechę.
Przejawia się w nich pewne szczególne oblicze życia — najbardziej wyzute z ciepła,
nieomal niesamowite, jak w przypadku wężów. Taka właśnie — zredukowana
do samej siebie, a jednak nadal i ustawicznie się mnożąca — jest zoé.
Odnajdujemy ją w bluszczu, nie jako sens, lecz jako rzeczywistość; nie jako
znaczenie symboliczne bądź alegoryczne dla abstrakcyjnego myślenia,
lecz jako coś konkretnego i kojącego, jakkolwiek o niejadalnych, gorzkich owocach" ^{[ 1 ]}.

Karl Kerényi

Natura to według popularnego słownika filozofii „świat fizyczny, przyroda" ^{[ 2 ]} O wieloznaczności tego pojęcia następująco pisze Wojciech Józef Burszta:

"Reasumując można powiedzieć, iż część znaczeń tego terminu odnosi się do natury jakiegoś bytu, część do natury rozumianej jako pewna całość. Podstawowe jego znaczenie można byłoby oddać jako: to, co istnieje, wzrasta, ma miejsce niezależnie od wpływu człowieka. W tym sensie natura odnosić się może albo do całego kosmosu (jako istniejącego niezależnie od człowieka), albo — bardziej szczegółowo — do natury świata przyrody" ^{[ 3 ]}.

W antropologii, a także, jak sądzę, w myśleniu potocznym, rozpowszechniona jest alternatywa natura v kultura. Ja skłaniam się ku poglądowi, którego figuracją będzie koniunkcja natura -> kultura. O takim spojrzeniu wspomniany wyżej antropolog pisze: „Przedstawiciele drugiego poglądu na naturę człowieka uważają za oczywistą i jednoznacznie udowodnioną ciągłość rozwoju ewolucyjnego (...) w tym ujęciu podkreśla się zakorzenienie człowieka w biologii (...)" ^{[ 4 ]}. Rozwijając wcześniej zapisaną koniunkcję można powiedzieć, że "Zdolność człowieka do tworzenia kultury powstała w wyniku doboru naturalnego i w tym sensie wywodzi się z jego biologii" ^{[ 5 ]}. Kulturę — wytwór ducha, jak mówiono przez wieki, uznaję więc za konsekwencję naturalną, jako, że sam duch jest taki:

„materiał naukowy, jakim obecnie dysponujemy, pomimo wszelkich luk w naszej wiedzy, wystarcza do udowodnienia, iż materia w toku tej samej ewolucji musiała nieuchronnie wytworzyć także zjawiska psychiczne — odczucia i uczucia, procesy postrzegania, a wreszcie świadomość. Z chwilą gdy się założy i zaakceptuje fakt ewolucji chemicznej i następującej po niej ewolucji biologicznej, a także fakt postępu tej ewolucji do coraz bardziej złożonych struktur i zdolności, pojawienie się zjawisk psychicznych w toku dalszego biologicznego rozwoju staje się wydarzeniem koniecznym" ^{[ 6 ]}.

A więc: rozdział kultury i natury nie istnieje obiektywnie, co stwierdził Claude Lévi-Strauss ^{[ 7 ]}, jest podziałem bytującym w naszym myśleniu o świecie. Ludwik Stomma pisze na temat Lévi-Straussa, że przez większość życia francuskiego etnologa cechowała „niezachwiana wiara (...) w organizującą nasz świat wyobrażeń potęgę opozycji kultura-natura" ^{[ 8 ]}. Lévi-Strauss uniwersalną granicę dostrzegał „we wzajemności wymiany i zakazie kazirodztwa" ^{[ 9 ]}. Owa „tęsknota za uniwersalizmem" ^{[ 10 ]} wyrażała się nazwaniem opisywanej dychotomii surowym i gotowanym ^{[ 11 ]}, a badacz za pomocą tych pojęć analizował dziesiątki mitów Indian południowoamerykańskich. Judith Butler odnosząc się do „budzącego wątpliwości rozróżnienia na naturę i kulturę" ^{[ 12 ]} stosowanego między innymi przez Lévi-Straussa napisała: „Podejście, wedle którego istnieje jedna przeddyskursywna natura, nie dopuszcza pytania, co i w jakich celach zostaje zakwalifikowane jako "natura" w danym kontekście kulturowym" ^{[ 13 ]}.

Jako ostatni wątek rozważań nad stosunkiem natura-kultura, przytoczę pogląd Zygmunta Baumana prezentowany w Socjologii. Cechą dystynktywną kultury jest według badacza porządkowanie. 

„Ilekroć mowa o kulturze, tylekroć mamy na myśli zaprowadzanie i zachowywanie porządku oraz przeciwstawianie się wszystkiemu, co z punktu widzenia zamierzonego porządku okazuje się chaosem" ^{[ 14 ]}. 

Bauman dodaje, że nauka i technologia poszerzają obszar kultury, uszczuplając zakres natury. Ta myśl przydatna jest dla dalszej części niniejszego tekstu, gdyż uznaję, że jeśli technologiczne, naukowe przemienianie świata jest kulturą, to nieprzemieniony świat natury — jest ściślej mówiąc przyrodą.

Interesuje mnie przyroda w percepcji zarówno ludzi pierwotnych, wspólnot tradycyjnych jak i współczesnych jednostek. Dokonując drugiego uściślenia, postrzegam tu przyrodę w zasadzie jako „jeden wielki system — biosferę, cienką powłokę żywej materii okrywającą martwe części planety" ^{[ 15 ]}. Biosfera „rozciąga się od szczytów najwyższych gór do największych głębin oceanicznych"  ^{[ 16 ]}. W swoim tekście zestawię spojrzenie ludów z przeszłości i współcześnie istniejących plemion tradycyjnych na ową „powłokę żywej materii" z oglądem jej przez teorie po-nowoczesne (nie mam na myśli teorii tłumaczących ponowoczesność, czy też późną nowoczesność ^{[ 17 ]} lub płynną nowoczesność ^{[ 18 ]}, ale teorie powstałe po nowoczesności, po okresie industrialnym zwłaszcza, pod wpływem kontrkultury lat 60. w czasach nowego kapitalizmu elastycznego  ^{[ 19 ]}). Pokażę ich zadziwiające podobieństwo.

Przechodzę do pierwszego spojrzenia na naturę, przypisywanego ludziom pierwotnym. Ten zbiorowy podmiot, jawiący się we mgle wyobrażeń, fantazmatycznych postrzegań nowożytnych i nowoczesnych myślicieli to produkt dyskursu bardziej niż historyczna grupa. Bolesław Leśmian opisywał człowieka pierwotnego jako pragnącego „przesadnie być sobą, powrócić do wszechświata, który go wyłonił, pogrążyć się w nirwanie"  ^{[ 20 ]} — i tylko poetyckość usprawiedliwia takie sądy, niepodparte jakimkolwiek dowodem. Zarówno Hobbes jak i Rousseau tworząc swoje teorie, już wieki temu zaznaczali iż stan natury, stan pierwotny kreślą jako pewną figurę, nie stan rzeczywisty, historycznie istniejący. U Rousseau "stan natury jest zatem niczym więcej, jak tylko spekulatywnym postulatem historii hipotetycznej, zasadą, na której może się oprzeć dedukcyjny wywód(...)" ^{[ 21 ]}. W rękopisie genewskim filozof napisał: „Ja szukam prawa i rozumu i nie dyskutuję nad faktami" ^{[ 22 ]}. Jednakże, jak zauważył Bronisław Baczko: „Stan natury skonstruowany jako abstrakcja, jako charakterystyka pewnego zespołu abstrakcyjnych relacji między jednostką, Bogiem, przyrodą i innymi ludźmi, potraktowany został jako pewien stan, który faktycznie istniał — czy też gdzieniegdzie jeszcze istnieje" ^{[ 23 ]} (...) Jean-Jacques redukuje stan natury do stanu historycznego, który naprawdę istniał" ^{[ 24 ]}. Taka redukcja grozi także pisaniu o ludziach pierwotnych.

Gdy mowa o „pierwotnym" spojrzeniu na przyrodę warto przywołać słowa Petera Wincha:

„Byłoby absurdem twierdzić, że dziki myśli o deszczu mistycznie, a my naukowo. W obu przypadkach mamy do czynienia z procesami umysłowymi i, co więcej, w obu wypadkach do treści myśli dochodzi się w podobny sposób. Lecz my możemy powiedzieć, że społeczna treść naszego myślenia o deszczu jest naukowa, pozostaje w zgodzie z obiektywnymi faktami, podczas gdy społeczna treść myślenia dzikiego o deszczu jest nienaukowa, ponieważ nie pozostaje w zgodzie z rzeczywistością, a może być także mistyczna, gdy zakłada istnienie sił nadzmysłowych" ^{[ 25 ]}.

Z kolei Lucien Lévy-Bruhl, filozof praktykujący antropologię kulturową uważał, że dla ludzi pierwotnych przyroda to „ruchomy zbiór działań i reakcji mistycznych, których przedmioty, osoby, zjawiska są jedynie nosicielami i przejawami, zbiór, który uzależniony jest od grupy tak, jak grupa uzależniona jest od niego" ^{[ 26 ]}. Dostrzec tu można zgodność ze współczesnym myśleniem o naturze. Jean Dorst, wybitny francuski przyrodoznawca zmarły w 2001 roku, pisał: „Las to coś więcej niż krajobraz czy zbiorowisko drzew, krzewów i traw, owadów, robaków, ptaków i ssaków: jest to żywa, ponadgatunkowa całość, zespół będący czymś zupełnie innym niż suma składających się nań części"  ^{[ 27 ]}. Mamy tu przeciwstawienie poglądu na przyrodę, powiedziałbym, Linneuszowego - obejmującego wymianę gatunków, opisanie, zestawienie razem, oraz spojrzenia nowego, obejmującego to co ponad i poza elementami struktury — spojrzenia zadziwiająco podobnego do tego, jakim cechowały się według Lévy-Bruhla ludy pierwotne. Spójrzmy natomiast na oświeceniową definicję lasu autorstwa polskiego przyrodnika Remigiusza Ładowskiego: "Lasem się zowie, gdzie rośnie wiele drzew ciągiem długim bez uprawy i sadzenia (...)" ^{[ 28 ]}. Choć w opisie Jeana Dorsta (francuskie wydanie: 1979 rok) nie ma elementów „mistycyzujących", to w książce z tego samego roku: Gaia: A New Look at Life on Earth, James Lovelock zawarł je w sposób całkiem otwarty. Ten brytyjski badacz, pracując dla NASA opracował koncepcję Gai — Ziemi jako żywego organizmu, przystosowującego się do zmian, by zachować warunki odpowiednie do życia. Kontrowersją tej hipotezy jest element mówiący o wytworzeniu atmosfery przez biosferę, a nie odwrotnie. Odnosząc się do mistycyzujących elementów zwróćmy uwagę na nazwę teorii Lovelocka - Hipoteza Gai — a więc planetę, żyjący organizm, badacz nazwał imieniem greckiej bogini.

Zobacz komentarze (3)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word