Wiek oświecenia, już poprzez samą nomenklaturę ma szansę ukazać wzajemne powiązania pomiędzy kulturą Europy i świata, a hasłami filozofów i teoretyków polityczno-społecznych omawianego „siècle de la raison". Na początku warto rozważyć, co takiego rozumiemy poprzez samo pojęcie oświecenia? Immanuel Kant w swym artykule z 1784 roku postawił pytanie „Was ist Aufklarnung"?, zaś nota jaką zamieścił w odpowiedzi ukazuje, iż według najważniejszego filozofa wieku obok Hume’a; oświecenie jest to moment dorośnięcia człowieka do podejmowania własnych decyzji i stanowienia o sobie bez ingerencji instytucji rządowych i religijnych.^[1]

W XVIII stuleciu Europejczyk przechodzi szereg zmian, które w dużej mierze oscylują wokół spraw światopoglądowych. W tym stuleciu wzajemne przenikanie się osiągnięć kulturowych, oraz wymiana informacji na poziomie ponad narodowym, odbywa się znacznie szybciej i na znacznie większą skalę niż do tej pory. Nadal jeszcze, co oczywiste, dotyczy to grup i społeczności o zabarwieniu czysto elitarnym, a więc dalej relatywnie wąskim odbiorcy. Naturalnie ta przemiana zachodzi powoli, składają się na nią odkrycia i dokonania wieków minionych, ale skala osiągnięć na tym polu wykracza poza dotychczasowo przyjęte ramy. Dzięki upowszechnieniu i udoskonaleniu druku, liczba książek omawiających zagadnienia, stale wzrasta. Zgodnie z poglądem historyka francuskiego Francoisa Fureta: literatura religijna wraz z postępem wieku ulega stopniowej deklasacji na rzecz literatury historycznej i polityczno-ekonomicznej ^[2]. W tym okresie również pojawiają się takie gazety jak słynny Spectator z lat 1711-1712, oraz „Currier de l'Europe" wydawany zresztą w Londynie od roku 1776, czy publikowane do dziś brytyjskie „The Times" (1785), lub duńskie „Berlingske Tidende" (1749). Sama wiedza, nawet jeżeli płytka i ogólnikowa staje się przymiotem mody kół arystokratycznych.

Oblicze przemysłu stopniowo ulega przekształceniu, władcy i oświeceniowi autorzy zaczynają dostrzegać jego znaczenie dla bogactwa państwa; "Przemysł odnosi się do kultury rolnej, do manufaktur i do rzemiosł; zapładnia wszystko, rozsiewa wszędzie dostatek i życie; jak narody niszczycielskie są złem trwalszym niż one, tak narody przemysłowe są dobrem nie ginącym nawet z nimi."^[3]

Przewrót Newtonowski pozwala uzmysłowić sobie ludziom, że choć skomplikowany, świat pozostaje zaprojektowanym układem, który jesteśmy zdolni rozłożyć na części, a każdą z nich opisać oraz wyjaśnić działanie całej konstrukcji. Modernizujące się społeczeństwo europejskie staje się otwarte na takie koncepcje społeczne jak: utylitaryzm — pogląd upatrujący się pomyślności narodu w szczęściu jednostki, którego prekursorem był Francis Hutcheson (System of Moral Philosophy^[4], 1755), a rozwinął Jeremy Bentham. Jest to także humanitaryzm rozumiany nie tylko poprzez zasady równościowe, ale także poprawny rozwój ludzki w postaci zapewnienia powszechnej możliwości zdobywania wiedzy, są to również nowe reguły pedagogiki; częściowo wyłożone w dziele Rousseau „Emil czyli o wychowaniu" (1762), relatywizm, czy sensualizm, reprezentowany chociażby przez filozofa angielskiego Johna Locke’a, a ukazany w dziele "Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego"^[5], ale również i wolnomyślicielstwo, będące z kolei zaczynem szybkiego rozkwitu lóż masońskich.^[6]

Te nowopowstałe hasła społeczne bez wątpienia są swoistym signum temporis oraz nadają ogólny kształt omawianemu w tej pracy stuleciu. Mimo wzajemnego wykluczania się racjonalizmu i empiryzmu w teorii poznania, te dwa nurty zostają złożone w jedną uniwersalną syntezę, która staje się podstawą zreformowanej nauki. Nauki, która zdaje się już w niczym nie przypominać tej skostniałej, scholastycznej metodologii średniowiecza; która w kościelnej enklawie pozostaje w czasie głębokich przemian niemal niewzruszoną. Staje się to argumentem w ręku wszystkich antykościelnych środowisk, jak chociażby „dworu z Ferney" i jego patriarchy.

Do tej pory surowo karany ateizm, chociaż nie zostaje zaakceptowany nawet w uczonym towarzystwie^[7], to przestaje być powodem śmierci jego zwolenników. Jednocześnie wraz z rozwojem krytyki kościoła, który kojarzony jest z uosobieniem wszelkich „dawnych czasów" ^[8], piewcą fanatyzmu religijnego, przesądów, zabobonów, ciemnoty, obecnego porządku i złej struktury społecznej; formułuje się idea powrotu do natury. Natury rozumianej jako pozbawiona wad cywilizacji, doskonała postać koegzystencji ludzkiej. Prowadziło to do całkowitego odrzucenia religii, postulowanego przez Pierra Bayle’a, czy takich materialistów jak La Mettrie, Holbach, czy Helvetius, zwanych „sektą filozofów".

W kontraście do ateizmu, pojawił się deizm, rozwijany jako koncepcja łącząca wielu ludzi nauki. Dotychczasowy „nauczyciel Europy", Leibniz, ustępuje Wolterowi i jego zagorzałemu przeciwnikowi — Rousseau. Niewątpliwy wpływ na cywilizację europejską miały dokonania takich ludzi nauki jak: biolog i lekarz Boerhaave, wybitni matematycy: Boskovic — prekursor teorii względności, bracia Bernoulli ze Szwajcarii, ale i Euler, zwany Wolterem matematyki, Maupertuis i Lavoisier znakomici fizycy, Haller — twórca fizjologii, Edward Gibbon szwajcarski historyk i twórca dzieła „Zmierzch i upadek cesarstwa rzymskiego" (1788), a także Buffon znakomity teoretyk zmienności gatunków, czy systematyzator klasyfikacji istot żywych (1733), Carl von Linne.

Warto odnieść się także do wynalazków końca stulecia takich jak: chronometr (1759) zbudowany przez wprawnego zegarmistrza Johna Harrisona, piorunochron (1752) Benjamina Franklina, który jednak aż do końca wieku wzbudzał kontrowersje, czy równie ważna, jeżeli nie bardziej istotna, konstrukcja braci Montgolfier (1783), a także dzieło „Badania nad przyczynami i skutkami ospy krowiej" i jego następstwa pióra Edwarda Jennera z 1798 roku. Słynne w całej Europie automaty mechanika francuskiego Jacques Vaucansona, czy takie innowacje przemysłowe jak skonstruowana w 1732 maszyna parowa Thomasa Newcomena oraz jej udoskonalona wersja z 1769 roku produkcji James'a Waytta, czy w rok później „flying shuttle" Johna Kay’a i warsztat tkacki bohatera prekapitalistycznego Anglii, Richarda Arkwrighta. Wszystkie te wynalazki znalazły bezpośrednie przełożenie na strefę gospodarczą wielu uprzemysłowionych krajów.

PRZEMIANY W WYBRANYCH PAŃSTWACH EUROPY:

Idee oświecenia różniły się treścią i sposobem oddziaływania na wykształconych wśród poszczególnych krajów Europy.

PORTUGALIA

Zaczynając od Portugalii, które to państwo do połowy wieku było uważane za ostoję zacofania, w którym na przeszło 3,2 mln mieszkańców przypadało blisko 230 tyś. zakonników płci obojga; znamiennym stał się fakt dokonanej na terenie państwa sekularyzacji majątków Towarzystwa Jezusowego w roku 1759. Co jak wiadomo stało się bezpośrednią przyczyną zupełnego rozwiązania tego zakonu anno domini 1773, przeprowadzonego przez papieża Klemensa XIV. Także sprawa zrównania w prawach Ameringów z obszaru Brazylii z ludnością pochodzenia portugalskiego, jest związana z duchem epoki. ^[9]

HISZPANIA

Kolejnym państwem pozostającym pod silnym wpływem religii jest królestwo arcykatolickie. Hiszpania zamknięta od ubiegło wieku na wpływy kulturowe spoza państwa, upadająca gospodarczo, wydała już niewielu wartościowych twórców, przypieczętowując swój zastój dekadencją kulturalną; a jednocześnie państwem w którym wszelkie przejawy chęci wyjścia z marazmu, kończyły się na przesłuchaniach inkwizycji. Poprawa nastąpiła stopniowo w czasie trwania 2 poł. XVIII w., dokładniej na pierwsze trzy dekady, kiedy to tak zwani „ilustrados" mieli realny wpływ na przejawiającego skłonności postępowe Karola III Hiszpańskiego z dynastii Burbonów^[10], przez co doszło do dość owocnego ożywienia życia umysłowego kraju.

FRANCJA

Francja tego okresu stała się wręcz mekką filozofów i twórców ideowych. Jako potęga zarówno kulturalna jak i polityczna, w dobie oświecenia odgrywała ona rolę, którą spełniały Włochy w czasie renesansu. Już od ponad wieku oddziaływała na pozostałe rejony Europy, a od początku panowania Le Roi Soleil, wyznaczała drogi którymi podążała reszta krajów w dziedzinach sztuki, architektury, ustroju, nauki, religii, filozofii. W zakresie polityki niemający sobie równych Charles'a Louis'a de Secondat baron de Montesquieu, zwany Monteskiuszem. Do jego najwybitniejszych dzieł bez wątpienia zaliczamy wydane w roku 1748 „O duchu praw", w którym zamieścił swój prominentny trójpodział władz. Miało ono tak ogromny wpływ na kształt późniejszych form ustrojowych dla republik, że na łamach tak krótkiej pracy nie sposób się do tego ustosunkować. Monteskiusz wyszedł w swoim dziele z założeń prawa naturalnego, częściowo sformułowanego przez J. Jakuba Rousseau, który mimo iż pochodził z Genewy, czuł się kosmopolitą, a przy tym bardziej Francuzem niż Szwajcarem. Jako twórca „Umowy społecznej" ogłosił, iż "Wola wszystkich jest nakazem najwyższym, zasadą najwyższą i tę zasadę jako powszechną i uosobioną nazywam suwerenem. [...] A cóż to jest prawo? Jest to publiczne i uroczyste wyrażenie woli powszechnej w sprawie dotyczącej ogółu."^[11]

Ogromną rolę odegrało w procesie zmian zachodzących w XVIII wieku 35 tomów Wielkiej Encyklopedii Francuskiej^[12], wydanej pod redakcją Denisa Diderota. Jej dość udanym odpowiednikiem angielskim została wydana w latach 1768-1771 przez Akademię Nauk w Edynburgu „Encyklopedia Britannica". Sami encyklopedyści: Jean le Rond d'Alembert, Étienne de Condillac, Louis Jean Daubenton, Claude Helvétius, Paul d'Holbach, Chevalier de Jaucourt, Monteskiusz, J.J. Rousseau, François Quesnay, który odpowiada za powstanie doktryny ekonomicznej jaką jest fizjokratyzm ^[13], i Turgot; brali czynny udział w kształtowaniu wieku.

Wolter, trzeci wielki po Erazmie z Rotterdamu i Leibnizu nauczyciel Europy, którego „Traktat o tolerancji" jest esencją działań przeciw fanatyzmowi religijnemu. Stwierdził on jasno, iż „W żadnym razie prawo ludzkie nie może się opierać na czymś innym niż na prawie natury" ^[14], a jako naczelny krytyk kościoła (był deistą) prowadził osobistą wojnę z wszelkimi przesądami i ciemnotą.

Zobacz komentarze (13)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Adam Pawłowski Student historii UW i pracownik Muzeum Wojska Polskiego. Religiosceptyk, z zamiłowaniem do fizyki teoretycznej i geopolityki, amator psychologii ewolucyjnej i kofeiny.  Liczba tekstów na portalu: 17  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Czy trwały pokój w Syrii i Iraku jest możliwy? cz. 3