Efekt placebo to poprawa stanu zdrowia pacjenta, wynikająca z oczekiwania, że przyjmowany medykament lub stosowany zabieg leczniczy powinien być skuteczny. Poza oczekiwaniami pacjenta pewną rolę w występowaniu efektu placebo przypisywano również stylowi relacji pacjent-lekarz: lekarz sprawiający wrażenie osoby bardziej godnej zaufania może osiągać w pewnym zakresie pozytywne efekty leczenia, niezależnie od rodzaju stosowanych metod.

Wyniki ostatnich badań mogą jednak zmusić środowisko naukowe do zmiany spojrzenia na naturę efektu placebo. Okazuje się bowiem, że placebo przyjmowane przez pacjenta, który doskonale wie, że jest oszukiwany, również może być skuteczne w przypadku niektórych problemów zdrowotnych. Oznacza to, że ordynując placebo pacjentowi lub - jak to się dzieje w przypadku badań klinicznych nad nowymi lekami - osobie badanej, można oczekiwać wystąpienia pozytywnego efektu nawet wówczas, gdy pacjent doskonale wie, że to, co zażywa, teoretycznie nie powinno działać.

Zgodnie z wynikami badań, opublikowanymi na łamach ''PloS One'', podawanie placebo pacjentom cierpiącym z powodu zespołu jelita nadwrażliwego skutkowało poprawą stanu ich zdrowia, nawet jeżeli osoby biorące udział w badaniach nie były wprowadzane w błąd, co do rzeczywistej zawartości przyjmowanego specyfiku.

Istnieje spora liczba doniesień badawczych, na których podstawie wykazano poprawę stanu zdrowia, złagodzenie symptomów i wymierne zmiany różnych wskaźników fizjologicznych w odpowiedzi na placebo. Należy jednak zauważyć, że w dotychczasowym paradygmacie naukowo-badawczym warunkiem koniecznym wystąpienia efektu placebo było domniemane przekonanie pacjenta czy osoby badanej, że poddaje się autentycznej kuracji, której skutkiem będzie poprawa samopoczucia i stanu zdrowia. Warunkiem skuteczności placebo było więc skuteczne oszukanie pacjenta (lub osoby badanej), tak aby miał on autentyczne przekonanie, że przyjmuje leczniczą substancję lub poddaje się innej sprawdzonej naukowo procedurze leczniczej.

Oszukiwanie pacjentów lub osób badanych mogło budzić pewne wątpliwości natury etycznej, nawet jeśli kłamstwa dopuszczano się w dobrej wierze - dla dobra pacjenta lub dobra nauki. Znaleziono więc pewne wyjście z tej sytuacji. Czy jest ono wolne od wszelkich wątpliwości?

Naukowcy, których badania były częściowo finansowane przez amerykańskie Narodowe Centrum Medycyny Komplementarnej i Alternatywnej (National Center for Complementary and Alternative Medicine, NCCAM) przez trzy tygodnie prowadzili obserwację osiemdziesięciu dorosłych pacjentów cierpiących z powodu zespołu jelita drażliwego. Osoby badane losowo przydzielono do dwóch grup: grupy eksperymentalnej, w której otrzymywały placebo, i grupy kontrolnej - nieobjętej żadnym leczeniem. Osoby badane z grupy przyjmującej placebo zostały poinformowane, że tabletki placebo wyprodukowane z substancji obojętnej dla organizmu, na przykład z cukru, w badaniach klinicznych okazywały się skuteczne w zmniejszeniu wielu przykrych dolegliwości zespołu jelita drażliwego, co zachodziło na drodze psychosomatycznej (''umysł-ciało'').

W badaniach kontrolowano wpływ zmiennej stylu relacji między lekarzem i pacjentem - nie stwierdzono pod tym względem istotnych różnić między grupami. Mniej więcej w połowie czasu trwania badań oraz na ich koniec wszystkie osoby badane przechodziły krótkie badania lekarskie; wypełniały również indywidualnie kwestionariusz, w którym pytano o nasilenie symptomów chorobowych.

Naukowcy ustalili, że u osób z grupy przyjmującej placebo  odnotowano istotnie lepszy poziom wskaźników ogólnej poprawy stanu zdrowia, nasilenia symptomów chorobowych i odpowiadającej im poprawny samopoczucia niż w grupie nie poddanej żadnej formie kuracji. W grupie placebo odnotowano również trend w kierunku poprawy jakości życia chorych.

Na podstawie tych badań naukowcy wnioskują, że placebo podawane wprost, bez intencji oszukania pacjenta lub osoby badanej, ale ze wskazaniem na wiarygodnie uzasadnione przesłanki, na których podstawie można oczekiwać wystąpienia poprawy, może wywoływać korzystne efekty. Jest to możliwe wówczas, gdy pacjent otrzyma dokładne wyjaśnienia, na czym polega efekt placebo, a także poinformuje się go o pozytywnych, lecz realistycznych oczekiwaniach dotyczących efektów jego przyjmowania.

W związku z tym wskazane są dalsze badania nad zastosowaniem placebo w leczeniu zespołu jelita drażliwego i innych chorób w celu sprawdzenia, czy placebo może być skuteczne, gdy jest stosowane wprost, a także w celu określenia korzystnych i bezpiecznych dla zdrowia pacjentów warunków ewentualnego stosowania tej metody.

[Oprac. C. O. Reless]

Źródła:
NCCAM
Kaptchuk TJ, Friedlander E, Kelley JM, et al. Placebos without deception: a randomized controlled trial in irritable bowel syndrome. PLoS One. 2010;5(12):1-7.