„Ducha Prawdy, którego świat przyjąć nie może, ponieważ Go nie widzi ani nie zna. Ale wy Go znacie, ponieważ u was przebywa i w was będzie.” ^{[ 1 ]}

„Nie ma żadnego Boga poza Tobą, Żyjącym i wiecznym. Nie drzemiesz, ani nie spisz. Do Ciebie należy to, co na ziemi i to, co jest na niebie.” ^{[ 2 ]}

„Nie szarpać się, nie buntować, nie sprzeciwiać losowi — jest postawą słuszną i racjonalną. Krótkie kategoryczne „Bóg tak chce" zwalnia człowieka od odpowiedzialności za własne nawet cierpienie.” ^{[ 3 ]}

Cały ten tylko mój, moimi oczami widziany i sercem przeżywany świat — to wspaniałe piękno, które stworzyło się samo? Czy Bóg je stworzył? Czy wymyślił człowiek? Czy szatan, żeby omamić, zauroczyć, rozkochać a potem zabrać, zgasić, kazać opuścić? ^{[ 4 ]}

„Naszym zadaniem jest jedność wiary, dlatego prosimy Cię, Boże, niech Twój duch przenika wszystkie Kościoły zbawiennym przerażeniem na widok tego, co one – bez wyjątku, choć na różne sposoby – uczyniły wbrew Twojej, boże, Miłości; co wyrządziły przez żądzę panowania, wyniosłość, uznanie własnej, jedynej mądrości, przez brak miłującej tolerancji, ciasnotę ducha, która nie znosi, żeby Twoja jedyna prawda o wielu obliczach głoszona była wieloma językami i na wiele sposobów… by pod nadzorem i opieką urzędników i strażników Religii i Kościołów nie zmuszano dobrych, uczciwych i wiernych ludzi do bezzasadnej pychy grzechu przejmowania miejsca należnego tylko Twojej Mądrości i Miłości…” ^{[ 5 ]}

„Bóg – ponadziemska istota (osoba bądź personifikacja sił kosmicznych), będąca racją istnienia i funkcjonowania świata i człowieka, najwyższa wartość religijna (sacrum, sanctum) oraz główny przedmiot wierzeń i kultu w większości religii. Źródłem wiedzy o Bogu są dane pochodzące z objawienia, doświadczeń religijnych i rozumu, usystematyzowane w teologii, mistyce i filozofii. W religii Bóg jest głównie panem i zbawcą człowieka, natomiast w filozofii utożsamiany jest z Absolutem, bytem samoistnym nie mającym przyczyny i będącym przyczyną sprawczą wszelkich innych bytów.” ^{[ 6 ]}

Parafrazując biblijną frazę można by rzec, że na początku był Bóg, dodając – stworzony przez ludzi – Pierwsza Przyczyna Wszechrzeczy oraz Władca Nieba i Ziemi. Bóg jest obecny w historii i związany z człowiekiem od zarania dziejów. Od ludzi pierwotnych, przez mieszkańców Indii, Sumerów, Asyryjczyków, Izraelitów, Greków, Rzymian i wszystkich innych po dzień dzisiejszy. Ludzie zawsze tworzyli sobie bogów. Jeśli jeden im nie odpowiadał tworzyli następnych lub po prostu innego. Czy to jest akceptowane czy nie, Bóg jest, przynajmniej w świadomości większości ludzi żyjących na ziemi. Z ilości obrazów Boga wnioskować można, że był, jest i pewnie będzie on (przyjmijmy formę męską, naturalną dla języka polskiego) najczęstszym tematem dysput wszechczasów.

Jego wizje różniły się od siebie wraz ze zmianą epok, rozwojem techniki i intelektu, a także zdolności poznania człowieka. Na początku ludzie uznawali jedną Najwyższą Istotę, która stworzyła świat i rządzi ludzkimi sprawami. Z upływem czasu Bóg stał się tak odległy i abstrakcyjny, że podzielono go (czy też podzielił się) na niezliczoną ilość bóstw wszelkiego rodzaju, odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny życia, a owe bóstwa stawały się bliższe. Później znowu pojawił się Bóg scalony i w mniejszym lub większym stopniu wpływał na życie ludzi. Bóg odgrywał w życiu ludzi o tyle istotną rolę, o ile ich własne życie wydawało się kruche. Chcieli poczuć siłę, mieć się na kim wesprzeć. Niemniej jednak Bóg był pojęciem prostym do chwili, gdy filozofowie zaczęli snuć przypuszczenia. Uprawiając sztukę dla sztuki, choć niewątpliwie rozwijającą intelektualnie, zagmatwali obraz Boga, w dodatku nie dochodząc do konsensusu. Nie wiemy nic o jego genezie, ani atrybutach – nie wyjaśniła nam tego filozofia, nie wyjaśni zapewne i teologia. W dywagacjach wykraczano bowiem poza granice ludzkiego poznania i rozumowania.

Stanowisko tradycyjne, wiarę większości ludzi zachodniego świata, którym w dzieciństwie zaszczepiono religię chrześcijańską lub żydowską, można streścić w następujących tezach: naturalny wszechświat nie zawsze istniał, został stworzony z niczego przez byt czysto duchowy; ten czysto duchowy byt, znany jako Bóg, istniał zawsze; byt ten nie tylko stworzył wszechświat, lecz od chwili stworzenia jest jego władcą, ingerując od czasu do czasu w bieg wydarzeń przez dokonywanie cudów; ma on przy tym atrybuty wszechmocy, wszechwiedzy i absolutnej dobroci.

Analizując historię rozwoju idei Boga należy zadać sobie pytanie: czy poprzez wielowiekowe spory zbliżyliśmy się do poznania idei Boga? Na pewno nie. Dywagacje dotyczące istnienia, czy nieistnienia Boga doprowadziły donikąd. Bóg był, jest i pozostanie bowiem kwestią wiary, nie rozumu. Mimo milionów przemyśleń Bóg w dalszym ciągu pozostał nieznany. Z drugiej strony wątpliwości i przypuszczenia na temat Boga dają świadectwo rozwoju ludzkiej myśli i możliwości człowieka tworzącego przez wieki pojęcie Boga ex nihilo, bez jakichkolwiek fundamentów, na których mógłby się oprzeć.

Bóg antyczny

Pojęcie Boga, jego koncepcja i desygnaty fascynowały greckich filozofów nie mniej niż ich poprzedników i następców. Jednakże wierzenia ludów zamieszkujących tereny dzisiejszej Grecji odbiegały od wyobrażeń filozofów.

Platon zapoczątkował formowanie się podstawowych pojęć ontologicznych, czy też metafizycznych i skonfrontowania ich ze sobą – duch–materia, rzecz–idea, Bóg–świat. Filozof, choć zainteresowany pośrednio Bogiem, nie omawiał jego pojęcia czy istoty, a ograniczył się jedynie do boskiego świata idei – celowości, miłości czy dobra – będących wzorami rzeczy. W trakcie rozwoju swoich teorii odszedł od pojęć wiecznych form czy niezmiennych idei, mających kluczowe znaczenie dla monoteistów. W zamian zakładał celowość i rozumność świata stworzonego jako organizm pełen powiązań i zależności. Świat stworzony przez powodowanego dobrocią Boga–Demiurga, który połączył ze sobą byt (idee, łącznik między Bogiem a światem) i materię (niebyt), był żywy, uduchowiony, celowy. ^{[ 7 ]} Posiadał cechy niemalże idealne – kulisty kształt, ruch okrężny, czas uosabiający zbliżenie się do idealnej wszak wieczności czy też istoty rozumne. Spirytualizm Platona wyrażał się właśnie w określeniu cech świata, będących odbiciem boskiego królestwa, w dodatku niedoskonałym, gdyż świat idealny, boski jest statyczny i niezmienny; ludzki mniej wartościowy, bo ruchomy, jednak poprzez idealne kształty zbliżony do boskiego. Poglądy Platona dotyczące Boga przypominają szkołę pitagorejską, właściwie istotny element ontologiczny tejże grupy, czyli dwoistość bytu, czy też dualizm – czynnik kształtujący i kształtowany, dusza i ciało, byt idealny i byt realny, a także brak zainteresowania Bogiem jako takim, a jedynie efektami jego działalności.

Arystoteles poszedł o krok dalej. Odwrotnie niż Platon zaczął badania od świata fizycznego, by skończyć na absolucie, mimo że Bóg Arystotelesa miał cechy platońskiego Demiurga. Twierdząc, że nie jest w stanie objąć całej prawdy, podobnie jak inni, docenił znaczenie rozumowania i dzięki niemu rozwinął wersję wyłaniania się bytów i ich hierarchii. Bóg stanowi czysty byt – jest istotą duchową i wieczną, Nieporuszonym Poruszycielem. Bóg powoduje ruch i działanie, gdyż, według Arystotelesa, każdy ruch musi mieć przyczynę, którą można odnieść do jednego źródła. Ponadto świat przypadkowy, niedoskonały, zależny wskazuje na istnienie bytu doskonałego. ^{[ 8 ]} Niemniej jednak Bóg nie odgrywa u Arystotelesa wielkiego znaczenia religijnego, Bóg zajmuje się rzeczą najbardziej doniosłą – sobą. Zdaje się pozostawić sprawy swojemu biegowi.

Inny światopogląd reprezentowali stoicy, którzy stworzyli system monistyczny – przeciwny do dualizmu prezentowanego w poprzednich systemach filozoficznych. Ich koncepcja boskiego świata przypominała platońską, z tym, że platońskiego Demiurga umieścili w świecie, a nie poza nim. Ich panteistyczny świat posiadał bowiem cechę boskości – pneumę – źródło życia i jedności, które ściśle wiązało świat z Bogiem.

Bóg antyczny charakteryzował się podobnymi cechami u filozofów, sceptycy jednak wprowadzili relatywne podejście do cech i istoty Boga. Bóg sceptyków jest pełen sprzeczności – cielesny kontra bezcielesny, immanentny kontra transcendentny. Zgodnie z ich podejściem jeśli Bóg jest doskonały, to jest nieograniczony; jeśli nieograniczony, to nieruchomy; jeśli nieruchomy, to bezduszny; jeśli bezduszny, to niedoskonały. Jeśli jednak jest doskonały to musi posiadać cnoty, a niektóre z nich są objawem niedoskonałości. ^{[ 9 ]} Pokora sceptyków i ich logiczne rozumowanie sprowadziło ich pogląd do przyznania, że tak naprawdę nic o Bogu nie wiemy – argumenty przemawiają za lub przeciw – i powstrzymania osądu. Można odnieść wrażenie, że uznali pojęcie Boga za, cokolwiek by powiedzieć, niedefiniowalne, za kwestię wiary, a nie bezcelowych teologicznych dociekań.

Z greckich filozofów najbardziej Bogiem interesował się Filon. Łączył on elementy teologii żydowskiej i greckiej. Filon zamierzał wyjść od dualizmu świata (dobro–zło, duch–materia) w celu odnalezienia jedności świata, przede wszystkim jedności Boga. Spirytualistyczne podejście Filona ujawniało się w wywodzeniu się rzeczy mniej doskonałych z bardziej doskonałych, a nie odwrotnie. Aby uniknąć teologicznych niejasności, jak chociażby powstanie zła z Boga, Filon zakładał istnienie szeregu ogniw, a ich gradacja wykluczała błędy teologiczne. Bóg był najważniejszym punktem odniesienia dla Filona, był centrum jego filozoficznych zainteresowań. Bóg był dlań połączeniem żydowskiego jed(y)nego Boga i greckiego Absolutu. Filon nadał Bogu cechy wieczności, niezmienności, niezłożoności, ponadczasowości i ponadprzestrzenności, a także zakładał, że Bóg jest dobrą, potężną i wszechwiedzącą istotą. „Bóg Filona był niedostępny i niepojęty; był transcendentny podwójnie: kosmicznie i epistemologicznie.” ^{[ 10 ]} Bóg nawet nie mógł nosić swego imienia, gdyż ono nie zawierało wszystkich jego cech. Jego teorii Boga zaprzeczał jednak pogląd na materię, która była odwieczna – jak Bóg, który, w filońskim ujęciu, nie chciał mieć z nią do czynienia ze względu na zbyt duże różnice. Skomplikowany i mało logiczny obraz Boga dopełniła koncepcja Logosu – połączenia myśli i siły Boga, w dodatku w osobowej postaci, istniejący jako drugi Bóg, rzecz jasna nierównorzędny.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Czym różni się Bóg filozofów od Boga prostaczków Platońska koncepcja idealnego państwa

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word