Odkąd ludzie zajmują się badaniem zjawisk z dziedziny polityki i w swoich dociekaniach usiłują zrozumieć mechanizmy działania politycznych związków społeczności ludzkiej, państwo stanowi nieodłączny składnik łączący w jedność te związki. W związku z tym od razu nasuwa się stwierdzenie, iż przeznaczeniem państwa jest urzeczywistniać pewne założenia wspólne wszystkim istotom ludzkim, które wchodzą w jego skład. Państwo jest więc przede wszystkim wspólnotą obywateli.

Władzę rozumiemy często w aspekcie szerszym, jako część składową organizacji państwa, jednak nie wolno nam zapominać, że to także nieodzowny element stosunków międzyludzkich. Badacze jednak więcej miejsca poświęcają władzy państwowej, czyli stosunku rządzących do zwykłych obywateli, być może wierząc, że wciąż są w stanie wypracować system władzy doskonałej. Tymczasem po latach doświadczeń z rozmaitymi ustrojami i koncepcjami organizacji państwa, z których każdy po kolei okazywał się mniej lub bardziej niesprawiedliwy i utopijny, ludzkość zdaje się być pozbawiona złudzeń.

Rozważania nad kwestią „moralność a polityka" chciałabym rozpocząć od sprecyzowania tego, co rozumiemy przez określenie „moralny" ^{[ 1 ]}. Nie tylko w mowie potocznej, ale nawet i w większości tekstów filozoficznych, słów „moralny" czy „etyczny" używa się zamiennie, odnosząc je do ludzkich dzieł i zachowań postrzeganych w perspektywie dobra i zła. Moralność jest więc ogółem norm, zasad, ocen, wzorów, ideałów — zmierzających do regulowania stosunków pomiędzy ludźmi (jednostka — grupa, grupa — grupa). Jest to całokształt zachowań jednostki lub grupy społecznej oceniany wg funkcjonującego systemu norm, zasad moralnych. Ocena moralna czynu ludzkiego wiąże się ściśle z motywem, który skłonił człowieka do podjęcia danego czynu, np. pomaganie komuś jest czynem moralnym tylko wówczas, gdy podejmowane jest dla realizowania zasady moralnej i z własnej woli.

Drugą definicją, z którą należałoby się zaznajomić w związku z opisywanym przeze mnie tematem jest polityka. Pod tym pojęciem rozumiemy metody organizowania się społeczeństwa dla realizacji celów uznawanych za wspólne, a także sposób przewodzenia we wspólnych działaniach. Elementem polityki jest walka o władzę oraz jej sprawowanie, czyli techniki i mechanizmy jej funkcjonowania (a nie wartości i ideały). Ponadto jej nieodłącznym elementem jest też siła: wojskowa, prestiżu, presji psychologicznej, poparcia społecznego, która służy do osiągania zamierzonego celu. Podstawowymi zasadami funkcjonowania polityki są: określenie celu i sposobu artykulacji interesu politycznego, jednoczenie się sił politycznych przeciw wspólnemu wrogowi, instrumentalne traktowanie idei, prymat interesu danej struktury nad innymi czynnikami, a także realizacja tzw. racji stanu ^{[ 2 ]}. 

Władza natomiast w swoim czystym, pierwotnym znaczeniu oznacza stosunek społeczny między dwiema jednostkami, bądź też między jednostką i grupą lub między grupami, polegający na tym, że jedna ze stron może w sposób trwały i uprawniony zmuszać stronę drugą do określonego postępowania oraz posiada środki zapewniające kontrolę tego postępowania. W ten sposób pojęcie to interpretowane jest przez encyklopedie. Jednakże w celu dokładniejszego zbadania tegoż pojęcia należałoby też rozważyć aspekty sprawowania władzy i motywy jej wykonywania. Chodzi tutaj naturalnie o jej wpływ na charakter ludzki oraz na pozytywny bądź też negatywny wpływ na elementy, nad którymi jest sprawowana.

W XV w. lawina zmian runęła z Włoch na całą Europę i nie były to już tylko zmiany w sztuce czy też filozofii. Wykształcił się model świata, w którym dominującą rolę zajął partykularyzm państw narodowych. Wyparł on chrześcijański uniwersalizm, będący już tylko pustą ideą, gdyż Europejczycy nigdy nie przestrzegali pokoju mającego panować między współwyznawcami. Renesans pozostał pojęciem, którym operuje się w ramach historii kultury i sztuki, jednak uzyskał też szersze znaczenie, towarzysząc narodzinom nowożytnej epoki w dziejach świata. We Włoszech Renesans stał się wyznacznikiem idei zjednoczeniowej, która miała się ziścić dopiero za czterysta lat.

W okresie tym pojawił się wielki myśliciel, który zrewolucjonizował pojmowanie władzy i koncepcję państwa. Był nim Niccolo Machiavelli. Jego pesymistyczne (a może: trzeźwe?) spojrzenie na władzę będzie zarazem przełomowym, nikt bowiem dotychczas nie odważył się całkowicie pozbawić ją wszelkich irracjonalnych i metafizycznych aspektów w sposób tak jednoznaczny i pełny. Jako zwolennik republiki, miał Machiavelli dość specyficzną wizję dochodzenia do niej przez społeczeństwo. Swoje refleksje opisał w książkach, na podstawie których postaram się przedstawić jego sugestie w kwestii zasad moralnych stosowanych w polityce. Niccolo Machiavelli jest wielkim człowiekiem nie przez to, co uczynił, lecz przez to co wymyślił i przedstawił w utworach „Książe" i „Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza". Te książki właśnie zapoczątkowały nowożytną epokę w badaniach nad teorią władzy. Czytając je zauważyłam, że ich autor miał świadomość istnienia procesu dziejowego i odkrył niektóre prawidła nim rządzące. Zaobserwował to na podstawie dogłębnej analizy dziejów Imperium Rzymskiego, którego kierunki rozwoju powtarzały się we współczesnych mu państwach. Jego konkluzje zostały prawidłowo odczytane dopiero wraz z rozwojem nowoczesnej historiografii. Machiavelli wyprzedził więc swoją epokę i może to tłumaczyć niechęć okazywaną mu przez szesnastowiecznych myślicieli. Niechęć ta zakorzeniła się w świadomości ludzkiej, a makiawelizm jest do tej pory utożsamiany wyłącznie z fałszywością i cynizmem. Wzorem silnego i sprawnego władcy miał być według Machiavellego Cesare Borgia, uosabiający wszelkie niegodziwości moralne i polityczne.

W istocie Machiavelli był historykiem (napisał bardzo interesujące dzieło na temat historii Imperium Rzymskiego spisanej przez Tytusa Liwiusza) i propagował empiryczne podejście do zjawisk politycznych.

Chciałabym w swojej pracy wykorzystać te fragmenty z dorobku pisarskiego Machiavellego, które przybliżą nam możliwie najdokładniej tajniki jego stosunku do zasad moralnych rządzących polityką. W analizie swej oparłam się głównie na rozdziałach: VII, VIII, XVII, XVIII - które moim zdaniem zawierają najważniejsze tezy doktryny zwanej makiawelizmem.

Najważniejsze wydarzenia z życia myśliciela

Machiavelli był jednym z tych ludzi, którzy najwyraźniej postulowali palącą potrzebą tworzenia narodowego państwa Włochów, jednak jego życiorys pokazuje nam, że dopiero potomni docenili wkład jaki wniósł w tej sprawie.

Niccolo Machiavelli w ciągu wieków był atakowany i wielbiony — przez pisarzy, myślicieli i polityków. Jedni uważali go za deprawatora i nikczemnika, inni za realistę opisującego tylko rzeczywistość, inni zaś za satyryka i kpiarza. Leo Strauss nazwał go "odkrywcą znacznie większym od samego Krzysztofa Kolumba". Najbardziej zaciekle atakowali go ci, którzy nie rozumieli jego doktryny, nie studiowali obiektywnie jego dzieł.

Machiavelli urodził się 3 maja 1469 jako drugi syn w rodzinie prawnika Bernarda i Bartolomei Nelli w rodzie pochodzenia szlacheckiego, lecz zubożałego. Rodzina Machiavellich od wieków aktywnie uczestniczyła w życiu politycznych Florencji. Niccolo od początków miał styczność z dziełami takich wybitnych autorów starożytności jak: Tytusa Liwiusza, Cycerona, Pliniusza. Na jego rozwój intelektualny wpływał nie tylko dom i nauczyciele, ale też i burzliwe wydarzenia we Florencji. Była ona ośrodkiem walki o prestiż i władze; Niccolo był świadkiem spisku Pazzich (1478), popieranych przez papieża Sykstusa IV przeciwko Medyceuszom. Później historie tego spisku i jego skutków opisał w swej Historii Florencji ^{[ 3 ]}.

Biorąc za przykład dzieje Girolamo Savonaroli ^{[ 4 ]} Machiavelli wysnuł wniosek, że nierozsądne jest budowanie czegoś w niezgodzie z istniejącą sytuacją, nie należy dostosowywać, przekształcać istniejącej rzeczywistości do swoich wyobrażeń, wręcz przeciwnie - istniejące czasy mają być punktem wyjścia dla wszelkiej działalności politycznej.

W 1498 r. Machiavelli obejmuje stanowisko kierownika drugiej kancelarii Signiorii, prowadzącej sprawy Rady Dziesięciu odpowiedzialnej za sprawy wewnętrzne i zagadnienia wojny. To tutaj młody Niccolo otrzymuje pierwsze szlify z działalności politycznej. Pracował od rana do wieczora, pisał tysiące notatek, dokumentów, wyciągów. Był powszechnie lubiany, koleżeński, lojalny, dowcipny.

W latach 1500 — 1501 Machiavelli odbył swoja pierwszą dyplomatyczna podróż, udając się do Paryża. Miał tam przekonać Ludwika XII do udzielenia Florencji pomocy w walce z Pizą. Na niekorzyść tej misji przemawiał fakt, że Florencja nie mogła dać nic w zamian, kasa była pusta. W ciągu ponad półrocznego pobytu Niccolo poznał wszystkie intrygi i ambicje poszczególnych dygnitarzy francuskich. Tam też zrozumiał, że przewagę posiada ten, kto posiada albo silę zbrojną albo pieniądze. Tam opanował do perfekcji sztukę zdobywania wiadomości politycznych za pomocą osobistych kontaktów, nauczył się je analizować i uogólniać.

Podczas kolejnej swojej podróży dyplomatycznej Machiavelli zetknął się z postacią, która wywarła wielkie wrażenie na całym jego późniejszym życiu. Był nim Cesare Borgia, ówczesny książę Walencji, syn papieża Aleksandra IV. Machiavelli miał tam do spełnienia kolejna misję, którą tym razem była obrona florenckich kupców, zapewnienie im bezpiecznego i wolnego handlu. Borgia wywarł na Machiavellim niespotykane wrażenie, zachwycił go swoim zdecydowaniem, zdolnością logicznego myślenia. Florencki polityk zdawał sobie jednocześnie sprawę z amoralności tego władcy. Sądzi się — i jest to główny zarzut stawiany Machiavellemu — że to właśnie Cesare Borgia, zwany powszechnie księciem Valentino, stanowił wzór „nowego księcia". Swoje uwielbienie dla sposobu rządzenia Borgii wyraził następującymi słowami: "nie umiałbym nawet dać nowemu księciu lepszych wskazówek jak te, których dostarcza przykład czynów księcia Valentino."

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Ideał moralny Machiavellego Renesans makiawelizmu

Zobacz komentarze (3)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word