2. Odrzucenie fizykalizmu jako punkt wyjścia w metodologii socjologii

2.1 -- Inżynieria w węższym i pierwotnym znaczeniu ma do czynienia z maszynami. Maszyny budujemy w celu przekształcania, wedle naszych zamysłów, rzeczywistości fizycznej. Toteż konstrukcje maszyn muszą się opierać się na prawach fizyki.

Czy społeczeństwo jest maszyną? Byli myśliciele, jak Thomas Hobbes (1588-1679), wielki prekursor mechanicyzmu w naukach społecznych, którzy na to pytanie odpowiadali twierdząco. Taka odpowiedź zakłada, że prawa społeczne dadzą się ustalić równie ściśle jak prawa fizyki.

Pogląd ten, zwany też nomotetyzmem w naukach społecznych (gr. nomos — prawo), ma dwie odmiany. Odmiana zwana fizykalizmem była głoszona z niezwykłą emfazą (jako podejście „jedynie naukowe") w latach 20tych i 30tych przez grono zwane Kołem Wiedeńskim. Fizykalizm twierdzi, że prawa określonej nauki, w tym przypadku socjologii, dadzą się w pewien sposób sprowadzić, czyli zredukować, do praw fizyki; tak więc, fizykalizm jest rodzajem redukcjonizmu w metodologii nauk.

Na czym ma polegać taka redukcja, to zagadnienie zawiłe i szeroko dyskutowane. W wersji najprostszej i najbardziej radykalnej, ku której skłaniało się Koło Wiedeńskie w pierwszej fazie swego rozwoju, redukcja polega na tym, że prawa społeczne wynikają logicznie z praw fizyki (w technicznym sensie wynikania, zdefiniowanym w logice).

Nie trzeba długiego namysłu, żeby pogląd taki uznać za pozbawiony podstaw. Jego zwolennicy powinni by pokazać dla każdego z praw społecznych wedle jakiej reguły logicznej wynika ono z jakiegoś prawa fizyki. Nie wskazano jednak dotąd ani jednego takiego przypadku. Ale nawet pogląd tak skrajny i bezzasadny może stać się użyteczny przez to, że wyznacza pewien płodny kierunek myślenia, choćby przez eliminowanie kolejnych propozycji i zacieśnianie w ten sposób pola możliwych rozwiązań. Tak właśnie ma się sprawa z redukcjonizmem fizykalistycznym.

2.2 -- Kiedy po przekonaniu się o bezsadności fizykalizmu jesteśmy pewni, że żadne prawo społeczne nie wynika logicznie z praw fizyki, powstaje miejsce dla pytania, czy może prawa społeczne wynikają z praw innej nauki, bliższej zjawiskom społecznym. Do takiej roli kandyduje biologia.

Ale wspomniana kandydatura biologii zasługuje na wzmiankę. Istnieje dyscyplina zwana zoopsychologią, która obejmuje zoopsychologię społeczną, a pozostaje w bliskim związku z biologią ewolucyjną. Może te dyscypliny potrafiłyby wykazać, jak prawa rządzące społeczeństwem ludzkim wywodzą się z praw społeczności zwierzęcych?

Problem, czy takie wyprowadzenie jest możliwe, czy nie, stanowi typową kwestię filozoficzną. Nie podejmujemy jej tu nie dlatego, żeby nie dała się racjonalnie dyskutować, ale dlatego, że temat to osobny i skomplikowany. Dla naszych obecnych celów wystarczy zająć stanowisko praktyczne, biorące się z manewru logicznego, jakim jest ustalenie obowiązku dowodzenia czyli (po łacinie) onus probandi. Ta starożytna, stosowana zwłaszcza przez prawników, reguła stosuje się do różnych typów sytuacji (w prawie ma ona związek z tzw. „praesumptio iuris").

Tutaj mamy do czynienia z sytuacją, gdy stawiana jest pewna hipoteza, mianowicie redukcjonizm biologistyczny w socjologii, Stawiając hipotezę, jej obrońca ma obowiązek wskazać, jakimi sposobami można ją uzasadnić i jakimi sposobami obalić. To drugie daje krytykom możliwość atakowania danej hipotezy; jeśli ataki się nie udają, podnoszą się, by tak rzec, jej notowania naukowe. W rozważanym przypadku nie dysponujemy sformułowaniem redukcjonizmu tak sprecyzowanym, żeby można było przystąpić do krytycznej dyskusji. Dlatego, wspomniawszy dla pełności obrazu i tę ewentualność, nie będziemy do niej wracać.

2.3 -- Po tych krokach eliminacyjnych powstaje następne pytanie. Mamy już podstawy, by przyjąć, że jeśli istnieją prawa społeczne, to nie są one redukowalne do praw nauk przyrodniczych (fizyka, biologia). Oznacza to swoistość praw społecznych co do treści; to znaczy, ich treść nie jest sprowadzalna do treści praw innych nauk,

To, z kolei, prowadzi do pytania, czy prawa społeczne są także swoiste metodologicznie, tj. co do sposobu ich uzasadniania, czy też może sposób uzasadniania jest taki sam jak w naukach przyrodniczych. Odpowiedź twierdząca (ale inna niż w przypadku redukcjonizmu) stanowi drugą odmianę wspomnianego wyżej nomotetyzmu czyli, przypomnijmy, poglądu metodologicznego, że nauki społeczne dążą do ustalania praw tego samego typu, co prawa nauk przyrodniczych.

Pogląd ten trudno utrzymać w całej rozciągłości, ale stanowi on inspirujący punkt wyjścia do pytania, w jakim sensie i w jakim stopniu socjologia dąży do ustalania praw ogólnych. Zostało w tej materii powiedziane wyżej (odc. 1.3) tyle, że prawa socjologiczne miewają różny stopień ogólności, stosownie do tego, jak rozległa jest klasa grup społecznych objęta zasięgiem danego prawa. W przypadku, gdy jest to klasa określona czasowo i przestrzennie, jak np. zbiór narodów bałkańskich, zbliżamy się do badania faktów jednostkowych i niepowtarzalnych, a więc takich, jakie stanowią przedmiot nauk historycznych. Wtedy socjologia, przybliżając się ku wzorcowi historii, odchodzi tym samym od wzorca nauk nomotetycznych. W takim przypadku nie można mówić o właściwej naukom nomotetycznym powtarzalności obserwacji i eksperymentów.

Nomotetyczność przeto jest też cechą nauki stopniowalną; tym wyższy ma ona stopień, im bardziej wchodzące w grę zależności przypominają ogólność praw właściwą naukom przyrodniczym, a związaną z możliwością eksperymentalnego powtarzania sytuacji podpadających pod prawa. W zależności od działu socjologii i przedmiotu badań danej teorii, badane przez nią zależności są bardziej lub mniej podobne do praw nauki we właściwym tego słowa znaczeniu.

Ten stan rzeczy rzutuje na sposób uprawiania przez socjologa inżynierii społecznej. Im bardziej dysponuje on teorią podającą dobrze potwierdzone prawa, tym bardziej jego działalność jest inżynierią w sensie zbliżonym do tego, gdy mówimy o inżynierze projektującym maszyny na podstawie praw mechaniki. Kiedy zaś staje przed niepowtarzalnym konkretnym faktem i ma dać diagnozę co do jego powstania czy prognozę co do dalszego ciągu zdarzeń, bardziej zdany jest na intuicję i twórczość, co go zbliża do rzemieślnika, a może (lepiej) rzemieślnika artysty. W takiej sytuacji bywają doradcy wielkich polityków czy mężów stanu.

Pomiędzy prawami ściśle ogólnymi, takimi jak fizyczne, a jednostkowymi faktami, jakie bada historia, rozciąga się rozległa klasa prawidłowości statystycznych. To ich obecność w wielkiej mierze stanowi o metodologicznym charakterze nauk społecznych, w szczególności socjologii.

Prawo statystyczne jest to twierdzenie ogólne uzasadnione w wyniku wnioskowania statystycznego. Jest to zaś wnioskowanie polegające na tym, że mamy informacje dotyczące pewnej cechy posiadanej przez obiekty z pewnego zbioru zwanego próbą badaną, chcemy zaś rozciągnąć wniosek na zbiór znacznie większy, zwany badaną populacją,, którego ta próba jest podzbiorem (właściwym). Wnioskowanie takie ma charakter probabilistyczny, co znaczy. że prawdziwość przesłanek nie gwarantuje z całą pewnością prawdziwości wniosku; wnioskowi przysługuje jedynie prawdopodobieństwo, którego wielkość (między zero i jeden) określa się na podstawie odpowiednich metod statystycznych.

Istotny dla poprawności wnioskowania statystycznego jest właściwy wybór próby badanej. Ma on być taki, żeby sam wybór próby nie przesądzał o wyniku badania. Gdy chce się np. badać religijność Polaków, nie należy dobierać elementów próby z ludności głównie wiejskiej, ani z ludności głównie miejskiej. Należy też wtedy zadbać o równomierną reprezentację płci, wykształcenia itd., ponieważ — jak wiadomo — jedne z tych cech korelują się dodatnio z religijnością (wiejskość, płeć żeńska), inne mniej dodatnio. Istotna w tym postulacie jest klauzula „jak wiadomo". Komu wiadomo, a komu nie, to zależy od posiadanej wiedzy, zdolności kojarzenia itp. Z tego widać, że mogą się zdarzać badania statystyczne robione bezbłędnie pod względem matematycznym, ale o wartości wyników problematycznej, jeśli doborem próby nie kieruje dostateczna wiedza.

Istnieje swoisty rodzaj mądrości, którym powinni odznaczać się socjologowie praktycy. Powinni oni umieć rozpoznawać, kiedy kierować się teorią ogólną, a kiedy próby takie byłyby naciąganiem teorii do niepowtarzalnych, a więc nie przystających do teorii faktów. Zarazem, gdy mają do czynienia z badaniem statystycznym, powinni dysponować odpowiednią do danego problemu wiedzą oraz umiejętnością inteligentnego z niej korzystania w projektowaniu badań. Mądrość zaś taka wymaga oprócz wiedzy jeszcze jednego warunku koniecznego, mianowicie wysokiej kultury metodologicznej.

3. Metodologiczne aspekty konfrontacji socjologii z mitami pretendującymi do roli inżynierii społecznej — rasistowskim i klasowym.

3.1 -- Gdy idzie o poczynania na polu inżynierii społecznej, socjologia dostała w mijającym wieku niepowtarzalną szansę poznawczą. Stało się to dzięki jej zaangażowaniu w wielkie procesy historyczne tego wieku, mianowicie powstanie, ekspansję i upadek dwóch reżimów totalitarnych, z których każdy się wspierał na swoistej mitologii, każdy też pretendował do traktowania jej nie jako mitologii lecz jako nauki. Tak więc społeczna i polityczna funkcja mitu, a więc funkcja inżynieryjna, jego stosunek do myślenia naukowego, wreszcie przyczyny upadku mitu pod gruzami wspieranej przezeń siły politycznej — to kapitalne tematy do refleksji metodologicznej nad związkami między wizją społeczeństwa a inżynierią społeczną.

Nie można jednak powiedzieć, by refleksja taka miała bogatą reprezentację, gdy idzie o mit klasowy w literaturze z socjologii empirycznej (mit rasowy doczekał się gruntownej analizy S.Ossowkiego, o której niżej). Jest natomiast świetnie reprezentowana w filozofii społecznej (a więc, niejako, socjologii filozoficznej) przez książkę Karla Poppera „The Open Society and Its Enemies", 1950, gdzie brawurowo został podjęty temat kolizji między systemem totalitarnym, w szczególności tym opartym na marksizmie, a racjonalnym, krytycznym, myśleniem.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: O miejscu socjologii wśród nauk i metodach.. Aksjologiczne zaangażowanie nauk społecznych

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word