Jednym z głównych filarów judaizmu jest Eksodus Izraela z Egiptu. Wątek ten ma w teologiach jednoznaczną egzegezę: mocny Jahwe wybrał naród Izraela i wyzwolił go z niewoli. W opis Wyjścia włączono główne objawienie boga na Synaju i wstawiono kodeksy praw boskich. Cztery Księgi dotyczące Eksodusu: Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa poprzedzone Księgą Rodzaju stały się fundamentem judaizmu.

Nasze wcześniejsze rozważania [Tajemnica Jahwisty (s. 2408), Cel podróży Abrahama (s. 2722), Ukryte piękno Księgi Sędziów (s. 3207)] świadczą, że z tekstu Pisma można niewyszukanymi sposobami wydobyć pierwotne znaczenia wątków mających ilustrować historię żydowską. Nie znaczy to oczywiście, że odsłoniliśmy całą głębię znaczeń tych przekazów biblijnych. Znaczy to jedynie, że przedarliśmy się przez stereotypową, propagandową wykładnię współczesnych teologii i przez powierzchniową warstwę literacką autorów/redaktorów Biblii.

Kierując naszą uwagę na opis Wyjścia z Egiptu, stajemy wobec zagadnienia bardzo złożonego merytorycznie i bardzo obszernego literacko. Zmuszeni zatem jesteśmy do dokonania pewnego rozsądnego podziału tej skomplikowanej kwestii. W niedalekiej przyszłości zaś dokonamy syntezy wszystkich naszych rezultatów. W tym eseju spróbujemy więc odkryć „tylko" historyczne tło Eksodusu.

Czytelnika poważnie zainteresowanego naszymi rozważaniami zachęcamy do uważnego przeczytania czterech wymienionych Ksiąg, mimo, iż lektura bywa miejscami nużąca. Lektura dostarczy nam budującego wniosku, że opis Wyjścia i wędrówki przez pustynię mieści się głównie w dwóch Księgach: Wyjścia i Liczb — i te Księgi będziemy głównie analizować. Księgi Kapłańska i Powtórzonego Prawa są prawie w całości kodeksami prawnymi, tylko w Księdze Powtórzonego Prawa jest rekapitulacja wędrówki i opis śmierci Mojżesza.

W trakcie lektury naszą uwagę przykuwają pewne momenty budzące wątpliwości i niekiedy otwarcie przeczące współczesnym egzegezom religijnym. Odnotujmy więc nasze najważniejsze zastrzeżenia.

Sprzeczności, niejasności, wątpliwości

Księga Wyjścia.

1. Młodość Mojżesza: — początkowo ukrywa się imiona rodziców, by później wymienić je jawnie; — w nieprawdopodobny, legendarny sposób wyjaśnia się koligacje Mojżesza z rodziną faraona; — fałszywa jest hebrajska etymologia jego egipskiego imienia Mose; - dziwi zatrudnienie Mojżesza, członka elit arystokratycznych, w charakterze „pasterza owiec".

2. Przygotowanie Wyjścia: - zdumiewa nieprawdopodobna łatwość docierania przedstawicieli „niewolników" do faraona; — wykluczające są wątki plag egipskich (cała woda w Egipcie jest już krwią za sprawą Aarona, tuż zaraz czarownicy egipscy robią „to samo", żaby są już wszędzie, sprowadzone przez Aarona i czarownicy robią „to samo", śmierć wszelkiego bydła egipskiego w zarazie i zaraz później zwierzęta giną od gradu, grad też niszczy wszystkie drzewa, które za chwilę ma zniszczyć dopiero szarańcza itd.); — brak izraelskich świadków tych plag poza Mojżeszem i Aaronem: plagi omijały akurat osiedla izraelskie);

3. Wyjście — tu mamy cały szereg uwag o różnym ciężarze: — szczegółowe ustalenie święta Paschy, pamiątki Wyjścia, zanim jeszcze się ono dokonało; — nieusuwalna w całym Piśmie wieloznaczność oceny Wyjścia (uzgodniona z faraonem emigracja? ucieczka? wygnanie?)- uchodzący „niewolnicy od cegieł i pól" nagle dysponują własnym uzbrojonym „wojskiem"; — wybór dziwnie długiej, okrężnej trasy do Kanaanu; - cudowne przejście przez morze i zatopienie wojsk pościgowych; — egipska Miriam jest od razu „prorokinią" tak niedawno przecież poznanego boga, a nawet sam Mojżesz dotąd nie był tak nazwany!; — nieufność i szemranie ludu przeciw Mojżeszowi i Aaronowi — czy po cudzie plag egipskich, cudzie uwolnienia i cudzie przejścia przez morze można było jeszcze wątpić w ich posłannictwo?; — udział Mojżesza, Aarona i starszych Izraela w obrządkach religijnych Jetry — Madianity; — anachronizm Księgi Przymierza: jeszcze na Synaju określa cały bogaty rytuał, sprzęty i stroje kultowe oraz strukturę świąt, dokładnie odpowiadające późniejszym zwyczajom z Kanaanu i niewiele różniące się od obrządków i świąt rdzennych ludów kananejskich; - charakter Księgi Przymierza wskazuje, że przepisy dotyczą społeczności rolniczej i rzemieślniczej, osiadłej (cysterny na wodę, winnice, pola, siew i żniwa, drzewo akacjowe na arkę i ołtarz, odlewnictwo złota i brązu: nie do zrealizowania na pustyni, różnorodność i bogactwo materiałów niezbędnych dla Przybytku); — nie dotrzymana nigdy obietnica Jahwe wygnania rdzennych plemion Kanaanu sprzed Izraela .

Księga Liczb.

— kolejne szemranie ludu przeciw Mojżeszowi i tęsknota za dobrobytem Egiptu; konflikt Aarona i Miriam z Mojżeszem z powodu(?) jego żony Kuszytki (tzn. Etiopki — Murzynki) a więc nie Madianitki Sefory (ale Mojżesz nigdzie wcześniej nie ożenił się ponownie); — sprzeczne relacje wywiadowców o Kanaanie; — otwarty bunt przeciw Mojżeszowi i odmowa podboju (zamiar ukamienowania Mojżesza!) a wkrótce upór do ataku wbrew zakazom Mojżesza i klęska pod Chormą; — kolejny otwarty bunt, tym razem grupy uprzywilejowanych Lewitów(!) pod wodzą Koracha i cud ich zagłady; szemranie CAŁEGO ludu przeciw Mojżeszowi i plaga (śmierć 14 700 osób); — cud kwitnięcia laski Aarona: wskazanie jego kapłańskiego zwierzchnictwa; — bunt w Kadesz, — cud wody ze skały i niezrozumiałe, porażająco banalnie uzasadnione postanowienie o śmierci Aarona i Mojżesza przed dojściem do Kanaan; — znany uprzednio(!) Mojżeszowi dokładny termin śmierci Aarona; — tym razem zwycięstwo pod Chormą!; — nie bałwochwalcze(!) wywyższenie przez Mojżesza miedzianego węża; — nieprawdopodobne błogosławieństwo Balaama; — bałwochwalstwo i nierząd w Szittim.

Księga Powtórzonego Prawa.

— góra objawienia tu nazywa się Horeb a nie Synaj; śmierć Mojżesza tuż u granic Kanaanu.

Spostrzeżenia ogólne.

1. Odnotujmy (przykładowo) jeszcze jedną, błahą na pozór, wewnętrzną achronologię tekstu: oto Księga Liczb rozpoczyna się od od "dnia pierwszego drugiego miesiąca, w drugim roku po wyjściu z Egiptu", aby rozdział 9 rozpoczynać "w pierwszym miesiącu drugiego roku po wyjściu z Egiptu". Takich „przestawek", już mniej jaskrawych, można w tekście znaleźć więcej.

2. W opisie Wędrówki z Egiptu do Kanaanu daje się zauważyć bardzo subtelna i istotna cezura. Krytyczny moment następuje pomiędzy przybyciem do Chaserot i pobytem w Kadesz. Narracje opisów sprzed Chaserot i po Kadesz różnią się fundamentalnie:

a. szczegółowy i skrupulatny zapis dwu pierwszych lat podróży (do Kadesz) — bardzo ogólny, skrótowy i pobieżny opis pozostałych 38 lat drogi (po Kadesz);

b. drastyczne ograniczenie w narracji roli a nawet obecności Mojżesza po wyjściu z Kadesz (zauważmy też, że Miriam i Aaron umierają właśnie w tym okresie);

c. gwałtowna zmiana charakterystyki Mojżesza: energiczny, rzutki i porywczy wódz — który bez skrupułów zabija człowieka w Egipcie, bez wahań rozkazuje zabić 3 000 bałwochwalców pod Synajem, autorytarnie gromi społeczność za najdrobniejsze odstępstwa — od czasu Chaserot w obliczu „szemrania" ludu zaczyna „padać na twarz" przed zgromadzeniem a kara za bunty jest wymierzana cudownie przez samego boga;

d. tuż przed przybyciem do Kadesz niekwestionowana dotąd pozycja kapłańska Aarona musi zostać potwierdzona przez cudowne zakwitnięcie jego laski pomiędzy laskami jedenastu książąt Izraela — a więc nie Lewitów ani kapłanów;

e. mimo ciągłego zwierzchnictwa Mojżesza, w Szittim następuje całkowita dezintegracja społeczna i religijna uciekinierów — niepojęta po cudzie przejścia przez morze i po powszechnym objawieniu synajskim. Brak tutaj i ingerencji boga i interwencji Mojżesza — konflikty wewnętrzne rozstrzygają między sobą same zainteresowane strony.

Opowieść o Eksodusie zawiera zatem niespójności zarówno merytoryczne, fabularne jak i formalne, redakcyjne. Istnienie ogromnych anachronizmów (Księga Kapłańska, Księga Powtórzonego Prawa) wskazuje na późny czas ostatecznej redakcji tej opowieści a małe anachronizmy wewnętrzne wskazują na dość swobodne, uznaniowe dysponowanie przez autorów szczegółami fabuły. Natomiast merytoryczne niespójności, niekonsekwencje, niedomówienia i sprzeczności różnej wagi rodzą wątpliwości domagające się wyjaśnienia.

Analiza i teza

Pomijając w całości wątki przesłania religijnego oraz politycznego dostrzec możemy w przekazie zwarty, konkretny i szczegółowy szkielet faktograficzny Wyjścia z Egiptu, choć niektóre fakty uległy przestawieniom, przetasowaniom wymuszonym przez nadrzędny cel teologiczny. Przyglądając się dokładnie opisowi, pewne uderzające fakty pozwolą nam udowodnić następującą tezę: opis uwolnienia Izraela z niewoli egipskiej jest w istocie opisem ewakuacji dworu faraonów hyksoskich i arystokracji przed nadciągającymi wojskami Górnego Egiptu w XVI w. pne.

Taki sposób widzenia, wymagający niewielu korekt w chronologii zdarzeń, pozwala wyjaśnić zagmatwane i nieczytelne fragmenty tekstu, upraszcza interpretację całego zdarzenia. Przykładowo: hebrajska narodowość Mojżesza teraz nie stoi w opozycji, nie wyklucza jego koligacji z egipskim faraonem. Semita Mojżesz jest po prostu członkiem rodziny faraona egipskiego (hyksoskiego), który jest także Semitą. Zbędne staje się sztuczne wyjaśnienie o wyłowieniu Mojżesza z Nilu i przygarnięciu przez córkę faraona. Przeanalizujmy zatem pozostałe fakty w tej optyce, by utwierdzić się w naszym przekonaniu.

Rekonstrukcja

Emigracja Mojżesza spowodowana była wewnętrznymi konfliktami dynastycznymi: zabił Egipcjanina i ukrył go w piasku (Wj 2:12), gdyż zabójstwo zwykłego Egipcjanina dwór byłby w stanie zatuszować lub wręcz zignorować. Później jednak rządy w Egipcie objął nowy król (Wj 1:8) i powrót z emigracji był już możliwy: "Wracajże do Egiptu, gdyż umarli wszyscy ci, którzy czyhali na twe życie" (Wj 4:19). Zapewne władzę objął brat lub raczej ojciec Mojżesza — Aaron.

W XVI w. pne. na stolicę Hyksosów — Awaris — od południa nadciągają niepowstrzymane wojska Egiptu Górnego. W obliczu klęsk Hyksosi umacniają fortyfikacje miast na płytkim zapleczu stolicy: Ustanowiono [...] przełożonych robót publicznych[...]. Budowano wówczas dla faraona miasta na składy: Pitom i Ramses (Wj 1: 11). Wyrobnicy cegieł nie musieli znać przeznaczenia swoich produktów. Na południu jednak rozgrywała się całkowita katastrofa Hyksosów. Przerażony lud uciekał na północ: A synowie Izraela rozradzali się, pomnażali, potężnieli i umacniali się coraz bardziej, tak że cały kraj się nimi napełnił (Wj 1:7). Zmiana wód Nilu w krew przestaje być cudem nadprzyrodzonym: jest tylko dowodem krwawej wojny na południe od Awaris. Muchy, robactwo i roznoszone choroby to efekt ogromnej liczby niepochowanych zwłok ofiar wojny. „Ciemności egipskie" to zapewne dymy palonych przedmieść stolicy.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Pobyt Izraelitów przy górze Horeb Tajemnica Jahwisty

Zobacz komentarze (4)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word