Jan Paweł II podjął próbę sprecyzowania doktryny soborowej w dziedzinie stosunków państwo — Kościół, a zarazem wzbogacił ją o nowe elementy. W jego nauczaniu występowały także nawiązania do dokumentów doktrynalnych papiestwa z okresu przedsoborowego. Wypowiedzi społeczne papieża charakteryzowały się realizmem, wyrażającym się zwłaszcza w uznaniu złożoności i zmienności współczesnego świata, w krytycznej ocenie realiów społeczno — politycznych, owocującej niekiedy wręcz manichejską wizją świata jako miejsca starcia „kultury życia" i „kultury śmierci". Ponadto wypowiedzi te odznaczały się dystansem wobec głównych, konkurencyjnych nurtów ideowych minionego stulecia — liberalizmu i socjalizmu (komunizmu). Jakkolwiek papież nie obawiał się przy tym akcentować swej ideowej tożsamości, to obca mu była jednak zarówno tendencja integrystyczna (konserwatywna) jak i progresistyczna, bowiem obie uznane zostały za zagrożenie w procesie urzeczywistnienia Vaticanum II. Kościół, czytamy w Liście do Prefekta Kongregacji Nauki Wiary, jak ów ewangeliczny szafarz umiejętnie „wyjmuje ze skarbca swego rzeczy stare i nowe"[...], w bezwzględnym posłuszeństwie dla Ducha Prawdy, którego Chrystus dał Kościołowi jako Boskiego Przewodnika. A Kościół dokonuje tego subtelnego osądu poprzez autentyczny Urząd Nauczycielski. ^{[ 25 ]} Orientacja antropocentryczna stanowiła, obok rygoryzmu moralnego, cechę charakterystyczną nauczania społecznego Jana Pawła II, zarazem dowodzi jego zakorzenienia nie tylko w literze, ale i w duchu Soboru Watykańskiego II. Już w swej pierwszej encyklice Redemptor hominis papież podkreślił uniwersalny i humanistyczny charakter misji Kościoła, stwierdzając: Ten człowiek jest drogą Kościoła, drogą, która prowadzi niejako u podstaw tych wszystkich dróg, jakimi Kościół kroczyć powinien [...]. ^{[ 26 ]} Jest to, jak głosi encyklika Centesimus annus, jedyne źródło inspiracji, z którego czerpie nauka społeczna Kościoła. ^{[ 27 ]} Następstwem tego rodzaju postawy było szczególne akcentowanie w wypowiedziach Stolicy Apostolskiej problematyki praw i wolności człowieka w aspekcie indywidualnym i wspólnotowym oraz uznanie za podstawowe zadanie Kościoła obrony wynikających z natury ludzkiej oraz prawa naturalnego praw każdego człowieka i całej społeczności ludzkiej. ^{[ 28 ]} Ich respektowanie stanowiło zasadnicze kryterium odniesień Kościoła do współczesnych państw. W szczególności afirmacji ustroju demokratycznego towarzyszyło przekonanie: Nie może [...] istnieć prawdziwa demokracja, jeżeli nie uznaje się godności każdego człowieka i nie szanuje jego praw. ^{[ 29 ]} Prawa te zakorzenione w nienaruszalnej godności ludzkiej nie mogą być w sposób nieograniczony przedmiotem procedur demokratycznych. ^{[ 30 ]} Przestrzeganie praw człowieka zostało uznane przez Stolicę Apostolską za warunek sine qua non zachowania ładu społecznego i pokoju między państwami.

Szczególnej aprecjacji w wypowiedziach społecznych Jana Pawła II podlegała wolność sumienia, a zwłaszcza wolność religijna jako pierwsze i niezbywalne prawo osoby ludzkiej, przy znamiennej rzadkości użycia terminu — wolność w sprawach religijnych, co zdaje się pośrednio wskazywać na negatywny stosunek do ateizmu. Wolność sumienia w opinii papieża określała sferę nieingerencji nie tylko władzy państwowej, lecz także społeczeństwa w świat wewnętrzny osoby, oznaczała szacunek dla sumienia każdego człowieka oraz niedopuszczalność narzucania komukolwiek wyborów światopoglądowych przy respektowaniu prawa do wyznawania własnej „prawdy" bez pogardzania z tego powodu innymi. ^{[ 31 ]} Sumienie nie jest [...] jednak absolutem, postawionym ponad prawdą i błędem; przeciwnie, jego wewnętrzna natura zakłada związek z prawdą obiektywną, powszechną i taką samą dla wszystkich, której wszyscy ludzie mogą i powinni poszukiwać. ^{[ 32 ]} Najgłębszy wyraz wolności sumienia stanowiła zdaniem Jana Pawła II wolność religijna. Jako dotycząca najbardziej intymnej strony ducha została uznana wręcz za podwalinę bytu innych wolności ^{[ 33 ]}, niezbędny czynnik dobra osoby i całego społeczeństwa, jak również osobistej samorealizacji każdego, ^{[ 34 ]} zaś jej poszanowanie za swego rodzaju probierz poszanowania innych podstawowych praw człowieka. ^{[ 35 ]} Papież nawiązując do soborowej Deklaracji o wolności religijnej dokonał uszczegółowienia oraz rozbudowy katalogu uprawnień przysługujących związkom wyznaniowym, zarazem wyznaczających zakres ingerencji państwa. Uprawnienia te zostały zdefiniowane pozytywnie i uznane za pierwotne wobec władzy państwowej, lecz mimo prób uniwersalizacji ich katalog nosił wyraźny wpływ realiów organizacyjno — funkcjonalnych Kościoła Katolickiego. Do wspomnianego katalogu zaliczono bowiem: wolność posiadania własnej hierarchii lub odpowiadającej jej struktury kierowniczej w wolny sposób, zgodnie z normami prawa wewnętrznego, wolność przełożonych wspólnot religijnych swobodnego wypełniania ich posługi, wyświęcania kapłanów i duchownych, przemawiania i łączności z wiernymi, wolność posiadania instytutów formacji religijnej i studiów teologicznych, wolność otrzymywania, publikacji i korzystania z literatury religijnej, wolność głoszenia i przekazywania nauczania wiary także poza miejscami kultu, czy nauczania doktryny moralnej w wymiarze indywidualnym i społecznym oraz wolność posługiwania się w tym celu środkami masowego przekazu wreszcie wolność prowadzenia działalności wychowawczej, dobroczynnej i opiekuńczej, natomiast w przypadku związków wyznaniowych, które jak Kościół Katolicki dysponują scentralizowaną strukturą — wolność utrzymywania wzajemnych kontaktów i porozumiewania się organów centralnych z lokalnymi wspólnotami religijnymi oraz wolność rozpowszechniania aktów i tekstów magisterium, a na płaszczyźnie międzynarodowej — wolność wymiany informacji, w tym informacji i dorobku religijnego lub teologicznego, współpracy i solidarności o podłożu konfesyjnym, a zwłaszcza swoboda zebrań i spotkań o charakterze międzynarodowym czy powszechnym. ^{[ 36 ]} Stolica Apostolska uznała zatem wolność religijną za główną zasadę relacji państwo — Kościół, zasadę określającą także miejsce Kościoła w pluralistycznym społeczeństwie. Kościół musi być wolny w głoszeniu Ewangelii oraz wszystkich zawartych w niej prawd i wskazań. Takiej wolności pragnie, o taka wolność zabiega i ona mu wystarczy, stwierdził Jan Paweł II w Orędziu do Konferencji Episkopatu Polski w 1997 r. ^{[ 37 ]} Jest rzeczą symptomatyczną, że papież w swych rozważaniach zdawał się jednak pomijać uprawnienia wspólnotowe wyznawców światopoglądu niereligijnego.

Afirmacji wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym towarzyszyło uznanie przez Stolicę Apostolską zasady równości wyznań. Kościół, stwierdził Jan Paweł II w przemówieniu do przedstawicieli władz państwowych wygłoszonym w Belwederze w 1979 r., dla swej działalności nie pragnie żadnych przywilejów, a tylko i wyłącznie tego, co jest niezbędne do spełnienia jego misji. ^{[ 38 ]} Papież dopuścił, co prawda wyjątkowo, pewną aprecjację, w szczególności prawną, określonych wyznań przez władzę państwową, warunkowaną zwłaszcza przesłankami historycznymi, jednak przy zagwarantowaniu mniejszościom religijnym indywidualnej i wspólnotowej wolności. ^{[ 39 ]} Biorąc wszak pod uwagę integralny związek zasady równości związków wyznaniowych oraz wolności sumienia i wyznania, wykluczający nawet tak subtelne formy presji jak pozytywna dyskryminacja danej konfesji trudno powyższe stanowisko uznać za w pełni realistyczne. Zasada równości wyznań została uznana jedynie w aspekcie prawnym, w wymiarze doktrynalnym pontyfikat Jana Pawła II charakteryzuje się akcentowaniem ekskluzywizmu Kościoła Katolickiego, z wykluczeniem jednak formułowania na tej podstawie postulatów ustrojowo - prawnych. Jaskrawym wyrazem wspomnianej postawy stała się Deklaracja Dominus Jesus. Kościół Chrystusowy, pomimo podziału chrześcijan, nadal istnieje w pełni jedynie w Kościele katolickim, ^{[ 40 ]} głosi deklaracja; [...] byłoby sprzeczne z wiarą katolicką postrzeganie Kościoła jako jednej z dróg zbawienia, istniejącej obok innych, to znaczy równolegle do innych religii, które miałyby uzupełniać Kościół, a nawet mieć zasadniczo taką samą jak on wartość, zmierzając [...] tak jak on ku eschatologicznemu Królestwu Bożemu. ^{[ 41 ]} "Równość", będąca podstawą dialogu, czytamy we wspomnianym dokumencie, dotyczy równej godności osobistej partnerów, nie zaś treści doktrynalnych [...]. ^{[ 42 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Kształtowanie relacji państwo-kościół w Konstyt. Jan Paweł II a demokracja

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Liczba tekstów na portalu: 47  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego