|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Państwo i polityka » Doktryny polityczne i prawne
Koncepcja relacji Kościoła i państwa w nauczaniu społecznym Jana Pawła II [1] Autor tekstu: Paweł Borecki
Relacje instytucjonalne między Kościołem a państwem
nie stanowiły pierwszoplanowego przedmiotu rozważań w nauczaniu społecznym
Jana Pawła II. Dla rekonstrukcji papieskiej koncepcji odniesień wymienionych
podmiotów pomocne okazują się zatem zwłaszcza wypowiedzi na temat praw człowieka,
roli Kościoła i duchowieństwa we współczesnym świecie, czy miejsca
pierwiastka konfesyjnego w życiu publicznym. Dodatkową przeszkodą w ustaleniu
papieskiej koncepcji stosunków między Kościołem a państwem jest
terminologia występująca w wypowiedziach społecznych Jana Pawła II, mająca
przede wszystkim charakter religijny i teologiczny, a nie prawniczy. Podstawą społecznego
nauczania Jana Pawła II stał się dorobek doktrynalny Soboru Watykańskiego
II. Jego afirmacji dowodzi w szczególności testament papieża. Stojąc
na progu trzeciego tysiąclecia „in medio Ecclesiae", pisał
Karol Wojtyła w swej ostatniej woli w 2000 r. pragnę raz jeszcze wyrazić
wdzięczność Duchowi Świętemu za wielki dar Soboru Watykańskiego II, którego
wraz z całym Kościołem — a w szczególności z całym Episkopatem — czuję się
dłużnikiem. Jestem przekonany, że długo jeszcze dane będzie nowym
pokoleniom czerpać z tych bogactw, jakimi ten Sobór XX wieku nas obdarował.
Jako Biskup, który uczestniczył w soborowym wydarzeniu od pierwszego do
ostatniego dnia, pragnę powierzyć to wielkie dziedzictwo wszystkim, którzy do
jego realizacji są i będą w przyszłości powołani. Sam zaś dziękuję
Wiecznemu Pasterzowi za to, że pozwolił mi tej wielkiej sprawie służyć w ciągu
wszystkich lat mego pontyfikatu.
[ 1 ]
Podczas Vaticanum
Secundum w oficjalnym dokumencie Kościół Katolicki uznał nowoczesne, świeckie i religijnie pluralistyczne państwo jako prawomocną formę społeczną.
[ 2 ]
Charakter przemian doktryny Kościoła w omawianej dziedzinie pozwalał mówić
wręcz o końcu ery konstantyńskiej. Sobór, wypowiadając się sprawie
odniesień Kościoła i państwa, nawiązywał do niektórych wcześniejszych
wypowiedzi Magisterium, wyraźnie odrzucając ideał państwa katolickiego, nie
zdefiniował jednoznacznie preferowanego modelu wzajemnych relacji wymienionych
podmiotów, w szczególności nie zaakceptował wprost systemu rozdziału Kościoła i państwa. Dokumenty soborowe we wspomnianej dziedzinie charakteryzują się
wysokim stopniem ogólności oraz terminologią o niewypracowanej wykładni w nauce prawa wyznaniowego i konstytucyjnego. Można jedynie przypuszczać, że
przyczyną tego była kontrowersyjność problematyki oraz krótki stosunkowo okres bezpośrednich prac nad właściwymi
dokumentami.
[ 3 ]
Kościół od
czasu Vaticanum II uznał autonomię rzeczywistości doczesnej. Z kolei
respektowanie autonomii doczesności implikowało dowartościowanie państwa
(wspólnoty politycznej) wyrażające się w poszanowaniu jego odrębności
kompetencyjnej i instytucjonalnej. Ojcowie soborowi uznali bowiem, że Wspólnota
polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne.
[ 4 ]
Towarzyszyła temu gotowość rewizji dotychczasowego układu stosunków z państwem, a zwłaszcza prawnie uprzywilejowanego statusu Kościoła.
[ 5 ]
Nie było to jednak tożsame z bezwzględną afirmacją zasady równouprawnienia
związków konfesyjnych.
[ 6 ]
Sobór odrzucił zarazem wszelkie próby politycznej instrumentalizacji Kościoła
stwierdzając, że [...] w żaden sposób
nie utożsamia się ze wspólnotą polityczną ani nie wiąże z żadnym systemem politycznym [...]. [ 7 ]
Wynikało to z uznania przez Kościół apolityczności jego pierwotnej misji.
[ 8 ]
Ojcowie soborowi odstępując zatem od ideału państwa integralnie katolickiego
nie zaaprobowali jednak systemu rozdziału Kościoła i państwa, nie wykluczyli
także regulacji położenia prawnego Kościoła na podstawie umowy międzynarodowej,
zarazem świadomie nie uznali modelu separacji za błędny i szkodliwy. Za
podstawową zasadę w relacjach między Kościołem a państwem została uznana
wolność Kościoła. Postrzegana jako wspólnotowy aspekt zakorzenionej w ludzkiej godności wolności w sprawach religijnych, została ona odniesiona do
wszystkich związków wyznaniowych w całokształcie ich działania. Pominięto
jednak milczeniem prawa wspólnot kultywujących światopogląd niereligijny. Do
pozytywnej treści wspomnianej wolności zaliczono: rządzenie się wspólnot
wyznaniowych własnym prawem, wolność publicznego kultu, swobodę pomocy
wyznawcom w praktykowaniu życia religijnego, wspierania ich nauczaniem oraz
rozwoju instytucji służących samorealizacji wyznawców zgodnie z zasadami
religijnymi.
[ 9 ]
Kościół zastrzegł sobie zwłaszcza, w ramach swobodnie realizowanej misji
duszpasterskiej, prawo wydawania oceny moralnej nawet w kwestiach
dotyczących spraw politycznych, kiedy domagają się tego podstawowe prawa
osoby lub zbawienie dusz[...].
[ 10 ]
Nie wyrzekł się instytucjonalnej obecności we wspólnocie międzynarodowej,
[ 11 ]
ani aktywnego wpływu na bieg życia publicznego w poszczególnych krajach
poprzez ukazywanie społecznej wartości swej doktryny, środki masowego
przekazu, stowarzyszenia o celach wychowawczych, kulturalnych, charytatywnych i społecznych, a przede wszystkim oferując państwu zdrową współpracę,
uwzględniającą okoliczności miejsca i czasu.
[ 12 ]
Kościół odszedł jednak od teorii jego pośredniej władzy w sprawach
doczesnych (systema potestatis indirectae). Jak jednoznacznie stwierdza Dekret o działalności misyjnej Kościoła, w żadnym wypadku [Kościół — przyp. P. B.] nie chce wtrącać się w rządy ziemskiego państwa.
Nie żąda dla siebie żadnej prerogatywy prócz tej, aby pomocą Bożą mógł
służyć ludziom miłością i wiernym posługiwaniem.
[ 13 ]
Uległy zatem zmianie cele publicznego zaangażowania Kościoła, stała się
nim przede wszystkim obrona praw osoby ludzkiej, rodziny, czy troska o dobro wspólne,
poza aspektami ściśle religijnymi. Rewizji uległy także metody działania.
Koncepcja Kościoła jako Ludu Bożego implikowała aprecjację laikatu, za jego
bezpośrednie zadanie sobór uznał pozytywną zmianę doczesności zgodnie ze światłem
Ewangelii i duchem Kościoła, a zwłaszcza wywieranie nacisku, by władza
świecka była sprawiedliwie wykonywana, a prawa odpowiadały wymogom
prawa moralnego i wspólnego dobra.
[ 14 ]
Za podstawową gwarancję wolności religijnej w aspekcie wspólnotowym
sobór uznał nieingerencję państwa w sprawy wewnętrzne związków
wyznaniowych, z zwłaszcza zakaz prawnej i administracyjnej reglamentacji
instytucjonalnej sfery ich działalności — kształtowania stanu kapłańskiego
oraz obsady stanowisk duchownych,
komunikacji z władzami i wspólnotami religijnymi za granicą, budownictwa
sakralnego, a ponadto wykonywania praw majątkowych.
[ 15 ]
Wolność sumienia i wyznania w nauczaniu soboru nie została powiązana
zatem z instytucją rozdziału Kościoła i państwa, lecz tylko z jego
wybranymi elementami tego systemu. Nieingerencja władz państwowych w sprawy
wewnętrzne związków wyznaniowych nie była także utożsamiana z neutralnością
światopoglądową państwa. Prawo Boże winno bowiem staraniem wiernych świeckich
warunkować życie społeczne i państwowe,
[ 16 ] a władza państwowa jest zobowiązana popierać w środkach masowego przekazu w szczególności wartości religijne.
[ 17 ]
Porządek spraw doczesnych należy odnowić w ten sposób, by nie naruszając właściwych mu praw, uzgodnić go z normami,
wynikającymi z podstawowych zasad życia chrześcijańskiego.
[ 18 ]
Krytycznie w związku z tym oceniono przypadki usuwania formacji religijnej z nauczania młodzieży. Łączyło się z tym zdecydowane odrzucenie przez Kościół
laicyzmu, tzn. doktryny [...], która usiłuje
zbudować społeczeństwo nie licząc
się wcale z religią, a wolność religijną obywateli zwalcza i niszczy.
[ 19 ]
Nauczanie Soboru Watykańskiego II w sprawie relacji między Kościołem a państwem, wyrastając z pogłębionej refleksji Kościoła nad samym sobą i miejscem w pluralistycznym świecie, miało heterogeniczny charakter.
Odzwierciedlało ideowy kompromis, łączyło bowiem m.in. treści tradycyjnej
doktryny politycznej papiestwa, wyartykułowanej przede wszystkim przez Leona
XIII z elementami o rodowodzie liberalnym.
[ 20 ]
Użyta argumentacja wykraczała poza wyłącznie partykularne motywy religijne,
odwoływała się także do wartości ogólnoludzkich. Wolność w sprawach
religijnych uznana została za główny determinant relacji między państwem a związkami (wspólnotami) wyznaniowymi. Uznaniu gwarancyjnej funkcji jurydyzacji, a zwłaszcza konstytucjonalizacji, wspomnianej wolności nie towarzyszyło
jednoznaczne stanowisko w sprawie formy regulacji położenia prawnego Kościoła.
Odrzucając zarówno model państwa konfesyjnego jak i laicystycznego Kościół
Katolicki zaaprobował jego świeckość, nadając jednak temu pojęciu
specyficzną, zredukowaną treść, obejmującą przede wszystkim zasadę
niekompetencji państwa w sprawach religijnych, a zarazem wykluczającą
neutralność światopoglądową.
[ 21 ]
Stanowisko Soboru w omawianej dziedzinie zdradzało wpływ wypracowanej przez
Jacques'a Maritain'a chrześcijańskiej
koncepcji państwa świeckiego.
[ 22 ]
Przewartościowanie katolickiej nauki społecznej w dziedzinie refleksji nad państwem
potwierdził Paweł VI w przemówieniu z 22 maja 1968 r. stwierdzając, że Kościół
dzisiejszy nie boi się uznać wartości świata świeckiego [...]
nie boi się potwierdzić tego, co już otwarcie uznał — słusznej i zdrowej
świeckości państwa za jedną z zasad doktryny katolickiej.
[ 23 ]
Preferowany przez Vaticanum II system
relacji między państwem a Kościołem najlepiej zdaje się oddawać formuła -
„wolny Kościół w wolnym państwie".
[ 24 ]
1 2 3 4 Dalej..
Przypisy: [ 1 ] Ojciec Święty Jan Paweł II, Testament, Kraków 2005, s. 18 -19. [ 2 ] J. L. McKenzie, Kościół Rzymskokatolicki, Warszawa, 1972, s. 145, Słowo laicismus nie występuje jednak w żadnej z uchwał soborowych (zob. K. Grzybowski, B. Sobolewska, Doktryna polityczna i społeczna papiestwa (1789- 1968), Warszawa, 1971, s. 184) [ 3 ] Szczegółowo genezę stanowiska Soboru Watykańskiego II w sprawie relacji między Kościołem i państwem, w szczególności zróżnicowane stanowisko ojców soborowych w omawianej dziedzinie, zaprezentował J. Krukowski w pracy pt. Problematyka relacji między Kościołem i państwem na Soborze Watykańskim II, „Życie i Myśl", 1980, nr 12, s. 40 — 45, zob. także B. Lambert, Życie wspólnoty politycznej, [w:] Nowy obraz Kościoła po Soborze Watykańskim II, red B. Lambert, Warszawa, 1968, s. 363 — 364 [ 4 ] Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, w: Sobór Watykański II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Poznań, 1967, s. 604 [ 5 ] Por. Konstytucja duszpasterska o Kościele..., [w:] op. cit., s. 605 [ 6 ] Por. Deklaracja o wolności religijnej, [w:] op. cit., s. 418 [ 7 ] Konstytucja duszpasterska o Kościele ..., [w:] op. cit., s. 604 [ 8 ] Por. Konstytucja duszpasterska o Kościele..., [w:] op. cit., s. 569 [ 9 ] Por. Deklaracja o wolności religijnej, [w:] op. cit., s. 417 [ 10 ] Konstytucja duszpasterska o Kościele..., [w:] op. cit., s. 605 [ 11 ] Por. Konstytucja duszpasterska o Kościele..., [w:] op. cit., s. 616 — 617 [ 12 ] Por. Konstytucja duszpasterska o Kościele..., [w:] op. cit., s. 605 [ 13 ] Sobór Watykański II..., op. cit., s. 448 [ 14 ] Dekret o apostolstwie świeckich, [w:] Sobór Watykański II..., op. cit., s. 392 [ 15 ] Por. Deklaracja o wolności religijnej, [w:] op. cit., s. 417 [ 16 ] Por. Konstytucja duszpasterska o Kościele..., [w:] op. cit., s. 569 i s. 571 [ 17 ] Por. Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli, [w:] Sobór Watykański II..., op. cit., s. 82 [ 18 ] Dekret o apostolstwie świeckich, [w:] Sobór Watykański II..., op. cit., s. 386 [ 19 ] Konstytucja dogmatyczna o Kościele, [w:] Sobór Watykański II ..., s. 142 [ 20 ] Abp M. Lefebvre, przeciwnik Deklaracji o wolności religijnej, krytykując jej projekt stwierdził: Schemat nie opiera się ani na tradycji, ani na Piśmie, lecz na fałszywej russoistycznej koncepcji [...] prawdziwymi źródłami tego schematu są filozofowie XVIII wieku: Hobbes, Hume, Locke, Rousseau, katolicyzm liberalny de Lamennais potępiony przez Leona XII (K. Grzybowski, B. Sobolewska, op. cit., s. 178). [ 21 ] Por. F. Rodé, Wolność religijna a państwo według Soboru Watykańskiego II, [w:] Religia w życiu publicznym, red. B. Beize, Warszawa, 1995, s. 208 — 209 [ 22 ] Według J. Maritain'a w państwie laickim o charakterze chrześcijańskim [...] element świecki i doczesny będzie miał w pełni rolę i godność celu i czynnika głównego — ale nie celu ostatecznego i czynnika głównego najwyższego. Oto jedyne znaczenie, pisze autor Humanizmu integralnego, jakie chrześcijanin może udzielić nazwie „Państwo laickie", które inaczej ma znaczenie tautologiczne — gdyż laickość Państwa znaczy wtedy, że nie jest ono Kościołem, — lub znaczenie błędne — gdyż laickość Państwa znaczy wtedy, że jest ono neutralne lub antyreligijne, czyli że służy celom czysto materialnym lub anty-religii (J. Maritain, Humanizm integralny, Londyn, 1960, s.129) [ 23 ] M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2003, s. 103. [ 24 ] Por. S. Pyszka, Katolicka nauka społeczna w pytaniach i odpowiedziach, Kraków, 1999, s. 69, J. Höffner, Chrześcijańska nauka społeczna, Kraków, bdw, s. 239; Czesław Strzeszewski w pracy pt. Ewolucja Katolickiej Nauki Społecznej, Warszawa, 1978, s. 159 uznał, że w świetle wypowiedzi soboru [...] najlepszym rozwiązaniem stosunku pomiędzy Kościołem a państwem [jest — dop. P.B.] neutralność, to jest przyznanie Kościołowi uprawnień z jakich korzystają wszystkie wolne stowarzyszenia w kraju [...]. Jako przykład takiej pożądanej sytuacji podał realia stosunków państwo — Kościół w Stanach Zjednoczonych Ameryki. « Doktryny polityczne i prawne (Publikacja: 12-05-2005 )
Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 4136 |
|