2.1.3 Koncepcje rewolucjonistów amerykańskich

Mianem rewolucjonistów amerykańskich można określić wybitne postacie popierające kolonistów w walce o niepodległość USA. Na tym tle wyróżniają się przede wszystkim Ojcowie Założyciele Stanów Zjednoczonych, a zatem: Thomas Jefferson, Benjamin Franklin, Thomas Paine i John Adams.

Każdy z nich na swój sposób był jeszcze człowiekiem Oświecenia i wpisywał się w projekt wolności. Jefferson był zwolennikiem zachowania jak największej autonomii poszczególnych stanów w myśl zasady, że im więcej państwa, tym mniej obywatela. Dlatego, aby nie ograniczać wolności obywateli przez ujednolicanie zróżnicowanego wewnętrznie państwa, wspierał stronnictwo demokratyczno-republikańskie.

Benjamin Franklin natomiast był zagorzałym przeciwnikiem niewolnictwa. Dodatkowo był rzecznikiem sprawy wolności USA w Europie. Podobnie działał John Adams w Holandii. Thomas Paine natomiast był niejako autorem ruchu niepodległościowego w Ameryce, zakończonego podpisaniem Deklaracji Niepodległości. Jego utwór Common Sense zdecydowanie wpłynął na świadomość polityczną obywateli kolonii.

Thomas Paine był ponadto kolejnym przedstawicielem liberalizmu, kładąc ogromny nacisk na prawo obywateli do wyboru władz, i demokracji. Głosił bardzo mocne idee wolnościowe — można powiedzieć, że był symbolem walki z nieograniczoną władzą.

W swoich pismach jawi się jako zagorzały liberał: „Społeczeństwo jest wytworem naszych potrzeb, a rząd naszych złych cech; to pierwsze sprzyja i powiększa nasze szczęście, pozytywnie jednoczy nasze uczucia, drugie czyni to negatywnie, hamując przywary. Społeczeństwo umacnia więzi, rząd tworzy zaś rozróżnienia. Pierwsze chroni, drugie karze". ^{[ 5 ]}

Słowa te, podzielane w zasadzie przez większość rewolucjonistów w USA, były podstawą, moralnym uzasadnieniem buntu przeciwko monarchii angielskiej. Trzeba także pamiętać, że tereny kolonii leżące za oceanem stanowiły naprawdę nowy świat, który był budowany już na podstawie osiągniętej wiedzy — amerykańska wolność ma rodowód oświeceniowy i została wprowadzona na tereny dzisiejszych Stanów Zjednoczonych w sposób sztuczny.

„Społeczeństwo jest pod wieloma względami dobrodziejstwem; rząd, nawet w swojej najlepszej formie jest niczym innym, jak złem koniecznym; w swej najgorszej formie staje się nie do zniesienia" ^{[ 6 ]}. W ten oto, wyrazisty sposób, Paine wskazuje na społeczeństwo jako właściwą formę organizacji. Traktowanie rządu, a zatem wszelkiej władzy, jako formy niezbędnej, choć ze swej natury złej, jest istotą skrajnego przejawu liberalnego projektu Oświecenia. Jego przebłyski można dzisiaj zauważyć oczywiście w myśli neoliberalnej traktującej państwo jako nocnego stróża.

Warto także zwrócić uwagę na fakt, który wynika bezpośrednio z sensu przyznania usługowej roli państwu. Prowadzi to do powstania społeczeństwa obywatelskiego, a więc „punkt ciężkości przesunięty zostaje na rozwijające się niezależnie od państwa różne formy kooperacji między jednostkami, zespoły instytucji i organizacji społecznych oraz kształtujących się w ich ramach układ normatywny". ^{[ 7 ]} Słowem, idea społeczeństwa obywatelskiego, pochodząca już z Oświecenia, jest efektem zawierzenia w potęgę człowieka i nieufność do trwałości państwowego ucisku. Przykładem rozwijania się tej koncepcji jest wczesne społeczeństwo USA. ^{[ 8 ]}

Wyżej wymienione przykłady oświeceniowego projektu wolności w myśli politycznej obrazują wspólną myśl tej epoki, stawiającą w centrum prawa człowieka i prawa obywatela. O ile oczywiście dzisiaj uważamy je w europejskim kręgu kulturowym za rzecz oczywistą, to trzeba pamiętać, że wykrystalizowały się one dopiero pod koniec XVIII wieku. O ile projekt wolności w sferze politycznej dotyczył pewnego ponadjednostkowego modelu ustroju, w pozostałych sferach był już sprawą dużo bardziej osobistą.

2.2 W sferze obyczajowej, religijnej i filozoficznej

2.2.1 Myśl francuska

Myśl francuska, do której można zaliczyć zarówno kilka postaci z kręgu les philosophes, jak Wolter czy Diderot jak, i „prawdziwych" filozofów: Claude’a Adriena Helvetiusa, Juliena Offraya de La Mettriego, Paula d'Holbacha. Łączył ich stosunek do człowieka, w którym łączyli materializm z relatywizmem moralnym. Trzeba stwierdzić, że ich poglądy, za które zresztą byli prześladowani, były bardzo popularne. Duży wpływ na ową popularność miało z pewnością łamanie w zasadzie wszelkich podstawowych przekonań, jak i czynienie człowieka w pełni wolnym w swoich wyborach.

Najsłynniejszym z nich był oczywiście Wolter, któremu europejska kultura zawdzięcza propagowanie wolności przekonań religijnych człowieka. Dodatkowo, był on zwolennikiem deizmu, co jest kolejnym punktem oparcia projektu wolności — człowiek pozbawiony wpływu Boga staje się nie tylko wolny, ale i w pełni odpowiedzialny za tworzony przez siebie świat. Odrzucenie augustyniańskiego creatio continua jest jednocześnie aktem wyzwolenia rozumu z fatalizmu i determinizmu. Nie trzeba już dodawać, że ta postawa jest przykładem kompletnego antydogmatyzmu, które to stanowisko można również przypisać Wolterowi. W efekcie, dla bardzo wielu ludzi to właśnie Wolter jest przykładem pełnej realizacji idei Oświecenia.

La Mettrie natomiast jest przykładem materialisty. Ponadto, można mówić o materializmie mechanicystycznym — wszak w jego myśli wszelkie cechy przypisywane duszy w istocie należą do ciała. Władzą umysłową a jednocześnie podstawą wolności człowieka jest, według autora Człowieka - maszyny, wyobraźnia. Co ciekawe, już u La Mettriego występuje pogląd, że człowieka od zwierzęcia różni tylko stopień skomplikowania. Jego filozofia jest już otwarcie ateistyczna, co wiąże się zarówno z wolnością osobistą człowieka, jak i niezależnością od władzy szukającej swojej prawomocności w instytucji Boga. Nic dziwnego, że jego pisma odegrały dużą rolę w przekształcaniu świadomości mieszkańców oświeceniowej Europy.

Helvetius i Holbach również byli materialistami, zaś ten drugi przyznawał się do ateizmu. W założeniach filozoficznych, Helvetius był zadeklarowanym sensualistą. Wiąże się to oczywiście z przekonaniem o niezależności człowieka od wszelkich pozazmysłowych form oglądu. Sensualizm jest swego rodzaju apoteozą człowieczeństwa, które ma stać się samowystarczalne także na płaszczyźnie epistemologicznej, zaś wynika z odrzucenia wszelkich niejasnych i ograniczających ludzkie możliwości założeń teorii poznania. Ponadto, Helvetius był zadeklarowanym hedonistą, co potwierdza tezę o uzależnieniu świata od człowieka, swoistym antropocentryzmie francuskiego filozofa. Ten sposób propagowania wolności etycznej i obyczajowej należy uznać za skrajną formę, jednak duża popularność autorów Wielkiej Encyklopedii Francuskiej ułatwiła im dotarcie do świadomości dużego grona ludzi.

Holbach natomiast w przekonaniach etycznych był utylitarystą. Warto dodać, że to stanowisko jest związane również z wiarą w ludzką umiejętność oceny sytuacji, wolną od czynników uczuciowych czy pozarozumowych. Jest to stanowisko związane z oświeceniowym racjonalizmem, a dokładniej praktycyzmem, a przez to wiąże się z ideą przekazania człowiekowi wolności jako jednostce zdolnej do podejmowania osobiście ważnych wyborów.

Francuska filozofia Oświecenia bynajmniej nie kończy się na tych nazwiskach. Nie można oczywiście zapominać o myśli Jana Jakuba Rousseau, który utożsamiał wolność jednostki z umiejętnością ujednolicania swojej woli indywidualnej do woli powszechnej. Jednak to właśnie wyżej pokrótce omówione postacie w najpełniejszy sposób realizowały wolnościową myśl Oświecenia.

2.2.2 Krytycyzm I. Kanta

Mówiąc o oświeceniowym projekcie wolności nie sposób pominąć największego przedstawiciela tej epoki, Immanuela Kanta. Co prawda, projekt ten nie jest u niego tak wyraźny i bezpośredni jak u innych przedstawicieli tego okresu, ale można powiedzieć, że filozof z Królewca stanowi punkt odniesienia dla całej późniejszej filozofii — jego wpływ na rozwój tej dziedziny można porównać tylko do Arystotelesa czy Platona.

W sferach czysto filozoficznych — epistemologii i metafizyce — był przedstawicielem krytycyzmu, czego najdobitniej dowodzą tytuły jego największych dzieł: Krytyka czystego rozumu, Krytyka praktycznego rozumu czy Krytyka władzy sądzenia. Sama idea krytycyzmu wynikła z założenia potrzeby rewizji dotychczasowych koncepcji filozoficznych. Ryzyko występowania idoli teatru było w Oświeceniu już na tyle duże, że odczuwano potrzebę zbadania podstaw filozofii. Tego dzieła dokonał właśnie profesor Uniwersytetu Królewieckiego, dokonując wielkiego skoku wolności w filozofii — przewrotu kopernikańskiego. Jego nowa koncepcja spojrzenia na proces zdobywania wiedzy była połączeniem przeciwnych dotychczas stanowisk racjonalizmu i empiryzmu na gruncie zupełnie odwróconych podstaw systemowych. Nie trzeba chyba dodawać, jak wielkie miało to znaczenie dla rozwoju umiłowania mądrości, a jednocześnie jak dobitnym znakiem uwolnienia się od dawnych przekonań było dokonanie Kanta.

Natomiast w bardziej praktycznych obszarach filozofii Kant przedstawił co najmniej dwie, godne uwagi, koncepcje. Po pierwsze, jego autonomiczna etyka imperatywu była nie tylko uwolnieniem człowieka z objęć transcendencji w stanowieniu norm praktycznych, ale i doniosłym krokiem na drodze budowy opartej jedynie na człowieku etyki. Wszak treść imperatywu kategorycznego — dowodził filozof — każdy z racjonalnie myślących ludzi jest w stanie odnaleźć w sobie. Zatem nic dziwnego, że taka koncepcja etyczna jest wymieniana wśród przykładów na oświeceniowy projekt wolności.

Ostatnim zagadnieniem z filozofii Kanta, jakie wpisuje się w tytułową koncepcję, jest idea wiecznego pokoju. Opiera się ona na zasadzie federacji państw, republikańskim ustroju i powszechnej gościnności. Są to, co prawda, zagadnienia natury politycznej, ale warto pamiętać, że wywodzą się bezpośrednio z filozofii Kanta. Republikański ustrój jest efektem przyjęcia założenia racjonalnej i wolnej natury człowieka, federacja pochodzi od dużego autonomizmu posiadacza nieśmiertelnej duszy. Można też rozpatrywać ją jako przeniesienie niezależności człowieka od praw natury na sferę polityki. Powszechna gościnność natomiast może pochodzić od imperatywu kategorycznego, a więc praktycznemu wyboru pomiędzy stanem wojny każdego z każdym u Hobbesa a wizją państwa zbudowanego na zasadach współpracy, wyłaniającą się z myśli Ojców Założycieli USA. Imperatyw kategoryczny każe człowiekowi wybrać to drugie.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Idee Oświecenia a rewolucja francuska Radykalne Oświecenie

Zobacz komentarze (5)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word