Termin „prawa człowieka" powstał w okresie Oświecenia. Po raz pierwszy został użyty w Bill of Rights Virginii w 1776 r. Oznaczał wtedy prawa pierwotne w stosunku do państwa i społeczeństwa ^{[ 5 ]}. W nauce prawa można obecnie spotkać różne definicje praw człowieka. Najczęściej w odniesieniu do tego pojęcia rozumie się „prawa przysługujące każdemu człowiekowi, bez względu na jego przynależność państwową czy pozycję społeczną". Potwierdzają to wiążące umowy międzynarodowe, jak Europejska Konwencja Praw Człowieka (art. 1), czy wstęp do Karty Narodów Zjednoczonych. Encyklopedia Międzynarodowego Prawa Publicznego określając pojęcie praw człowieka kładzie wyraźny nacisk na relację między jednostką a społeczeństwem ^{[ 6 ]}. Definiuje prawa człowieka jako „wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowania, właśnie jako praw, zgodnie ze współcześnie akceptowanymi wolnościami, wszyscy ludzie powinni móc domagać się od społeczeństwa, w którym żyją" ^{[ 7 ]}. W literaturze zalicza się takie ujęcie praw człowieka do kategorii praw pozytywnych. Nawiązuje do utożsamiania prawa człowieka z „obowiązkiem rządzących zrobienia czegoś czynnie dla każdego z nas" ^{[ 8 ]}.

Inne ujęcie praw człowieka przedstawia W. Zakrzewski: „prawa człowieka to kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących ochronie ich interesów, przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od jakichkolwiek cech różnicujących" ^{[ 9 ]}. Mają charakter podstawowy. Oznacza to, że nie wymagają uzasadnienia, powołując się na jakiekolwiek inne prawa. Należą do kategorii praw moralnych, przy czym różnią się od innych praw zaliczanych do tej kategorii tym, że nie zależą od czynników takich jak osiągnięcia czy pozycja w społeczeństwie (prawo moralne może być zależne od tych czynników). Przysługują każdej jednostce niezależnie od płci, rasy, koloru skóry, pozycji społecznej czy pochodzenia. Można stwierdzić, że każdy człowiek rodząc się nabywa je „z mocy prawa". Są przynależne człowiekowi z racji jego człowieczeństwa i na tej podstawie każdy może dochodzić swych roszczeń wynikających z tychże praw. Oczywiście nie oznacza to, że mają charakter absolutny. Mogą podlegać ograniczeniom w szczególnych z góry przewidzianych sytuacjach na podstawie określonych w przepisach prawa procedur ^{[ 10 ]}. W literaturze wskazuje się trzy istotne funkcje, jakie mogą spełniać praw człowieka:

1. ochrona wolności jednostki przed jej naruszeniem przez państwo;

2. konieczność stworzenia przez państwo możliwości realizacji praw jednostki;

3. ochrona przez państwo praw i wolności jednostki przed ich naruszeniami przez inne osoby.

Wyjaśniając znaczenie wymienionych funkcji należy odpowiedzieć na pytanie: dlaczego konieczna jest ochrona jednostki przed państwem i w jakich sytuacjach państwo może nadużywać swoją władzę kosztem jednostki? Państwo poprzez aparat wykonawczy uprawnione jest do stosowania przymusu w stosunku do jednostki. Jednostka jest zobowiązana do posłuszeństwa prawu stanowionemu przez państwo. Jednakże władza ta może być nadużywana kosztem jednostki - „gdy państwo występuje w roli arbitra, powstaje możliwość dowolności decyzji podejmowanych przez urzędnika" ^{[ 11 ]}. Istnieje możliwość podejmowania decyzji państwowych przez ludzi kierujących się własnymi interesami, mogących ulegać wpływom subiektywnych osądów, uprzedzeń lub emocji. Z tego względu ochrona jednostki przed naruszeniem ze strony państwa i ludźmi sprawującymi w jego imieniu władzę jest niezbędna.

Jedną z form, jakie może przybierać ochrona jednostki przed niebezpieczeństwem nadużycia władzy, jest ograniczenie możliwości oddziaływania państwa na określone sfery życia ludzkiego. Służą temu: wolność sumienia, wyznania, wolność zgromadzeń, wolność głoszenia przekonań czy wolność gospodarowania. Inną formę stanowią tzw. prawa proceduralne (np. prawo zakazujące zatrzymania kogoś lub aresztowania w inny sposób niż przewidziany przez prawo lub prawo do przewidzianej przez przepisy prawa procedury w postępowaniu sądowym). Powyższe prawa zobowiązują państwo do utworzenia systemu instytucji i procedur realizacji praw człowieka i stanowią wraz z pozostałymi formami ochrony jednostki w swoistą „tarczę ochronną" przed państwem ^{[ 12 ]}.

Wolności człowieka najczęściej definiuje się jako „możność postępowania według własnej woli zainteresowanej osoby, a więc i możność wyboru różnego postępowania" ^{[ 13 ]}. Charakterystyczne dla takiego ujęcia wolności (przysługującej tylko obywatelowi lub wolności niezależnej od obywatelstwa jednostki) jest to, że nie wynika ona z prawa w znaczeniu przedmiotowym. Prawo to jedynie ustanawia jej granice. Współczesne konstytucje zawierają zasadę wyrażoną już w art. 4 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, w myśl której: "wolność polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu ^{[ 14 ]}", (również w prawie międzynarodowym zasada ta została zaakceptowana, wyrazem czego jest ujęcie jej w art. XXIX ust. 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ^{[ 15 ]}). Wolności nie wymagają wykazania się podstawą prawną dla ich uzasadnienia w sytuacji konfliktu z organem państwa — to organ państwowy ma obowiązek wykazania się nią ograniczając wolność jednostki ^{[ 16 ]}. W literaturze można często spotkać się z określeniem wolności i prawami negatywnymi jednostki, gdyż są związane z zakazami ingerowania w określone obszary naszego życia ^{[ 17 ]}.

Bardzo często autorzy publikacji z dziedziny nauk prawnych używają zamiennie pojęć „prawa człowieka" i „wolności człowieka". Niektórzy przedstawiciele nauk prawnych traktują wolności jako specyficzny rodzaj praw obywatelskich. Z tym ostatnim ujęciem wiąże się podział praw jednostki na przysługujące jej uprawnienia i wolności. Według tej koncepcji prawa rozumiane jako wolności polegają na możliwości nieskrępowanego działania, a także ochrony tej sfery wolności przed działaniami innych ludzi ^{[ 18 ]}. Przeważa jednak pogląd, iż wolności człowieka należy rozumieć w kontekście szerszym obejmującym swoim zakresem ogół praw jednostki. Zwolennicy szerszego ujęcia wolności człowieka określają je jako „uznane i ukształtowane przez prawo pozytywne uprawnienia człowieka, pozwalające mu na swobodny wybór swego postępowania w różnych dziedzinach życia społecznego mające walor konstytucyjny i podlegające szczególnej ochronie ze strony państwa" ^{[ 19 ]}.

Odróżnienie praw obywatelskich od praw człowieka nastąpiło w 1814 r. we Francji (Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII). Zdefiniowano wówczas tę kategorię praw przysługujących jednostkom jako „prawa przysługujące obywatelom francuskim". Współcześnie mówiąc o prawach obywatelskich rozumie się z reguły uprawnienia obywatela danego państwa wynikające z prawa w znaczeniu przedmiotowym i służące do ochrony interesów danego obywatela. W nauce prawa konstytucyjnego można spotkać się z określeniem praw obywatelskich jako praw upoważniających obywatela do oddziaływania na państwo i współkształtowania jego woli. Istotą tego rodzaju praw jest możliwość dochodzenia roszczeń wobec państwa z samego tylko tytułu bycia jego obywatelem. W sytuacji konfliktu między organem państwowym to obywatel jest zobowiązany wykazać się podstawą prawną swego uprawnienia ^{[ 20 ]}.

We współczesnej literaturze istnieje wiele koncepcji na temat praw i wolności człowieka. Początków należy się doszukiwać w filozofii starożytnej Greków i Rzymian. Idee ochrony praw i wolności człowieka pojawiały się także w średniowieczu (prawo do oporu wobec złego władcy, gwałcącego prawo boskie, sformułowane przez Jana z Salisbury) i pojęcie „praw jednostki", które rozumiano jako uprawnienia skuteczne wobec władzy publicznej (W. Ockham) ^{[ 21 ]}. W średniowieczu powstały pierwsze akty o mocy prawnie wiążącej, które poruszały tę problematykę. Wielka Karta Swobód, przywilej wydany przez króla Jana bez Ziemi, powszechnie uważana jest za początek procesu kodyfikacji w dziedzinie praw i wolności człowieka. Sformułowane w niej były dwa istotne ograniczenia władzy monarszej: w dziedzinie skarbowej — wymóg nakładania podatków za zgodą rady królestwa oraz sądowej — zakaz więzienia lub karania bez wyroku sądowego. Dodatkowo akt ten przyznawał obywatelom prawo oporu przeciwko królowi w razie naruszenia przez niego praw w nim zawartych ^{[ 22 ]}.

Nie bez znaczenia jest wkład P. Włodkowica, rektora Wszechnicy Jagiellońskiej, w aktualny dorobek myśli w dziedzinie praw i wolności człowieka. Sformułowana przez Włodkowica doktryna tolerancji, pokoju i wojny sprawiedliwej bez wątpienia przyczyniła się do upowszechnienia praktyki tolerancji na całym świecie, daleko wyprzedzając epokę, w której żył ^{[ 23 ]}.

Przełomem dla rozwoju idei praw i wolności człowieka było utworzenie szkoły prawa natury w połowie XVII w. Charakterystycznym założeniem szkoły prawa natury były dwie koncepcje — koncepcja prawa naturalnego i umowy społecznej, wysunięte przez takich myślicieli jak H. Grotius, T. Hobbes, J. Locke i S. Pufendorf. Z pierwszej z nich wynikało, iż ludzie żyjący w stanie natury, czyli przed powstaniem społeczeństw, współżyli zgodnie korzystając z takich praw jak: prawo do życia, do wolności, równości i własności. Umowa społeczna stała się formalną gwarancją praw naturalnych. Na jej mocy społeczeństwo zawarło umowę z państwem, przekazując uprawnienia władcze i otrzymując w zamian ochronę praw obywateli ^{[ 24 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: O prawach człowieka i obywatela Rodzaje i formy ochrony praw i wolności w Polsce

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word