zadanie, jakie definicje pełnią w języku: d. sprawozdawcze, zw. analitycznymi albo projektujące, zw. syntetycznymi (regulujące, konstrukcyjne);

Ważną rzeczą jest to że, pomimo tego, iż zaproponowane przez różnych autorów podziały i rodzaje definicji są w sposób zasadniczy do siebie zbliżone — sens poszczególnych ich typów bywa bardzo rozmaicie pojmowany. Jako przykład może posłużyć podział definicji na definicje realne i definicje nominalne, na gruncie którego można wyróżnić co najmniej kilka wersji odmiennych sposobów interpretowania tychże definicji, w zależności od tego, co stanowi zasadę podziału: zewnętrzna postać definicji, sposób rozumienia „istotę rzeczy", czy intencja użytkownika ^{[ 12 ]}. Dotyczy to również innych podziałów definicji: np. tę samą definicję nazwiemy analityczną lub syntetyczną w zależności od obecności słowa definiowanego w języku użytkownika: jeśli jest obecne, to chodzi tylko o odtworzenie sensu aktualnie mu przysługującego (d. analityczna ); jeżeli natomiast słowo to nie jest obecne, będzie chodziło o wprowadzenie go do języka użytkownika (za pomocą słów , które się w tym języku już znajdują - d. syntetyczna). Przykłady te pokazują, iż u podstaw kryteriów klasyfikacji definicjileży, poza elementem syntaktycznym i semantycznym, także element pragmatyczny, relatywizowany do osoby; nie zostały one bynajmniej przytoczone w celu odzwierciedlenia domniemanego zamętu w dziedzinie teorii definicji.

Pragmatyczny wariant definicji przedstawia się zatem następująco:

Definicją D wyrażenia W w języku J (lub bogatszym języku J', zawierającym J) jest definicją określonego rodzaju (sprawozdawczą, analityczną, syntetyczną itd.) ze względu na osobę P, wtedy i tylko, gdy P zalicza D (na podstawie zasobu swojego słownika) do definicji odpowiedniego rodzaju w języku J lub J'.

2. Charakterystyka pragmatyki

Zajmując się dziedziną wiedzy określaną jako pragmatyka, rozważania zacznę od - jak to zgodnie z moją myślą ujął M. Tokarz- „uczciwego wyznania, że nie wiem zbyt dokładnie, czym właściwie pragmatyka jest ani nawet — czym ma być" ^{[ 13 ]}. Do dziś pozostaje kwestią dyskusyjną sprawa zakresu zadań i metod pragmatyki, w związku z czym pojawia się trudność jeżeli chodzi o podanie dokładnego określenia tego terminu.

Łatwo zapewne o (najczęściej przytaczaną) „podręcznikową" definicję pragmatyki: pragmatyka jest to dział semiotyki (ogólnej teorii znaków), który bada zależność między znakami (symbolami, wyrażeniami) a ich użytkownikami. Definicja ta pochodzi od Ch. Morrisa, który w opublikowanej w 1938 roku pracy pt. Foundations of the theory of signs podzielił semiotykę na trzy dyscypliny: składnię, semantykę i pragmatykę, określając tę ostatnią"prospektywnie", jako dziedzinę badań, która miała powstać dopiero w przyszłości.

Jeżeli chodzi o pozostałe działy semiotyki warto przypomnieć, iż semantyka zajmuje się stosunkiem między znakami a ich desygnatami, abstrahując w swoich rozważaniach od użytkownika; składnia natomiast bada same tylko relacje pomiędzy znakami, abstrahując zarówno od ich znaczenia, jak i od użytkownika.

Po licznych postępach uczynionych w dziedzinie pragmatyki, należałoby zauważyć, iż Morrisowska definicja tejże stała się nieco uproszczona. W pragmatyce mianowicie główną rolę odgrywa pojęcie kontekstu, i to ono powinno wejść w skład jej definicji. Użytkownik stanowi tylko jeden (chociaż niewątpliwie najważniejszy) z możliwych kontekstów użycia. Pragmatyka zatem - według nowszego ujęcia - byłaby dziedziną badającą zależność między znakami a kontekstami ich użycia. Rozwinięcie tej kwestii pojawi się w późniejszych partiach tekstu.

Dziedzina pragmatyki bynajmniej nie jest rozłączna z dziedziną semantyki. Potwierdza to niejedna praca traktująca o zagadnieniach pragmatycznych, a równocześnie rozważająca fakty semantyczne. Jeśli chce się badać rozwój pragmatyki, to najłatwiejszym sposobem okazuje się badanie jej w związku z semantyką, gdyż — jak twierdzi M. Tokarz — „niepodobieństwem byłoby prześledzić tu meandry subtelnej granicy między pragmatyką a semantyką" ^{[ 14 ]}. Warto jednak nadmienić, że pragmatyka swoim zakresem badań przekracza dziedzinę semantyki uwzględniając aspekty znaczenia nie obejmowane zazwyczaj przez tę drugą ^{[ 15 ]}.

Ponieważ niniejsza praca dotyczy problematyki definicji w pragmatyce, nie zaś definicji pragmatyki — nie będziemy próbowali określić ściśle (o ile to w ogóle byłoby możliwe) terminu „pragmatyka"; wskażemy po prostu, dla lepszej orientacji w przedmiocie, na zagadnienia wchodzące w jej skład. Są to: akty mowy, deiktyka (teoria wyrażeń okazjonalnych), presupozycje (określane w przeciwieństwie do pojęcia presupozycji semantycznej, niezależnie od pojęcia warunków prawdziwości ^{[ 16 ]}), implikatura i struktura dialogu/dyskursu. 

Zgodnie z nurtem badań zapoczątkowanym przez Bar-Hillela, pragmatyka ma przede wszystkim poddać gruntownym badaniom następujące kategorie:

• wypowiedź, jako parę zbudowaną ze zdania (pojmowanego abstrakcyjnie) i kontekstu użycia (pojmowanego konkretnie);

• kontekst użycia, jako dowolną własność wypowiedzi złożoną z takich składowych, jak: nadawca, świat, czas, miejsce itp.;

• okazjonalność, wskazującą na uzależnienie treści wypowiedzi od towarzyszących jej okoliczności ^{[ 17 ]}.

Czysta pragmatyka (pragmatyka w sensie Bar-Hillela), wykluczająca w swoich badaniach rozważanie tzw. znaczeń emotywnych, związanych z różnymi funkcjami języka, jest badaniem relacji między sądami (propositions) i kontekstami, w którymi są one wyrażane ^{[ 18 ]}.

3. Definiowanie w pragmatyce

Problem definicji w pragmatyce omawiany jest stosunkowo rzadko. Z tego względu warto przytoczyć jeden z nielicznych fragmentów ujmujących tę kwestię:

"Stosunki między wyrażeniami języka i rzeczami, do których wyrażenia się odnoszą zwykło się nazywać relacjami semantycznymi; są to stosunki oznaczania, nazywania, odnoszenia się (słowa do rzeczy), jak też (określane bardziej technicznie) stosunki denotowania (relacja nazwy do jej zakresu) czy desygnowania (relacja nazwy do jej desygnatów czyli elementów klasy będącej zakresem tej nazwy). Z tego względu dla określenia [tego] typu [...] stosowny jest termin definicja semantyczna. Inną odmianę definicji nominalnej reprezentuje [taki typ] [...], gdzie stwierdza się stosunek równoznaczności lub jakiś podobny doń zachodzący między wyrażeniami. Na przykład: 'koło" znaczy tyle, co 'figura, w której dla wszystkich punktów leżących na obwodzie istnieje punkt, od którego są one wszystkie równo oddalone'. Stosunki między wyrażeniami określa się mianem relacji syntaktycznych, stąd dla nazwania tego rodzaju definicji właściwy jest termin definicja syntaktyczna. Wreszcie, w teorii znaków i języka zwanej semiotyką rozważa się stosunki bardziej złożone, bo trójczłonowe, zachodzące między wyrażeniami, rzeczami, do których się wyrażenia odnoszą oraz tymi, którzy posługując się mową czynią to przez odnoszenie słów do rzeczy. Ten dział semiotyki nazywa się pragmatyką, podczas gdy wcześniej wspomniane noszą, odpowiednio, nazwy semantyki i syntaktyki. Mamy więc oprócz semantycznych i syntaktycznych relacje pragmatyczne, co upoważnia do tego, by definicje posługującą się ostatnim z tych stosunków określić mianem definicji pragmatycznej" ^{[ 19 ]}.

Schematyczny zapis definicji pragmatycznej przedstawia się następująco:

• w stylizacji semantycznej: X przez "A" rozumie B,

• w stylizacji syntaktycznej: X przez wyrażenie "A" rozumie to samo, co przez wyrażenie "B".

W celu podkreślenia różnicy między definicją pragmatyczną, semantyczną a syntaktyczną przedstawimy także schematyczny zapis dwóch pozostałych:

• definicja semantyczna: "A" oznacza B,

• definicja syntaktyczna: "A" znaczy tyle, co "B" ^{[ 20 ]}.

Pragmatyczne ujęcie definicji uwzględnia intencję znaczeniową użytkownika. Pragmatyka bierze zatem pod uwagę rolę, jaką w budowaniu definicji (oraz poznawaniu świata za jej pośrednictwem) odgrywa człowiek. Podejście to stawia akcent na postawę myślącą i działającą istoty ludzkiej wobec wyrażeń podlegających procesowi definiowania. W efekcie ocenia to postępowanie pod względem skuteczności w osiąganiu celu poznawczego.

Z tego względu pragmatyczne ujęcie miałoby za zadanie przedstawienie rzeczywistej procedury definicyjnej. Względność takiej procedury polega przede wszystkim na wartościowaniu, jako nieodłącznym elemencie procesu definiowania, gdyż (jak to ujmował Ajdukiewicz) wartościowanie polega na stwierdzeniu użyteczności czegoś z uwagi na pewien cel. Obiektem zainteresowań pragmatyki byłaby zatem faktyczna praktyka formułowania (i stosowania) definicji, która zdaje się ujawniać intuicje, jakie użytkownicy wiążą ze znaczeniem określonego wyrażenia. Intuicja użytkowników stanowi tu podstawę kryterium adekwatności definicji.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Pragmatyczna teoria prawdy Jaka powinna być filozofia XXII wieku?

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word