Wiadomo, że w składni i semantyce definiuje się bardzo wiele pojęć. Jak natomiast sprawa definicji wygląda w pragmatyce? Oto kwestia, jaką chcemy w niniejszym opracowaniu zbadać.

Definiowanie jest procedurą poznawczą, której rezultatem jest definicja. Etymologicznie termin „definiowanie" wywodzi się z łacińskiego czasownika definire, co znaczy: ograniczyć; określić, ustalić, postanowić; natomiast łacińskie definitio (odpowiednikiem którego jest słowo „definicja") oznacza: I rozgraniczenie, II przen. a) dokładne określenie; b) postanowienie, uchwała; c) zasada, reguła; d) filoz. i ret. Definicja ^{[ 1 ]}.

Współczesne zastosowania słowa „definicja" poniekąd zawierają w sobie odniesienie do tych jego pierwotnych znaczeń (nie należy, oczywiście, przesadnie odwoływać się do etymologii). Tak więc za pośrednictwem definicji ustalamy (stwierdzamy albo określamy), a nawet ustanawiamy sens (znaczenie) jakiegoś wyrażenia. Najczęściej definicje zdają sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotów przez użytkowników danego języka, tzn. ze „sposobu utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania" ^{[ 2 ]}.

1. Problem zakresu pojęcia definicji

Zarówno wiedza potoczna, jak i wiedza filozoficzno-naukowa, dysponuje trzema podstawowymi znaczeniami terminu „definicja". Są nimi: a) zdanie podające jednoznaczną charakterystykę przedmiotu, b) środek przekładu, oraz c) postulat językowy. Te trzy znaczeniowo różne określenia wskazują na to, że - jak to słusznie stwierdza Ajdukiewicz - „nie ma jednego, rodzajowego pojęcia definicji o trzech podrzędnych wobec niego gatunkach, ale istnieją co najmniej trzy różne pojęcia [...] Te trzy różne pojęcia definicji bynajmniej się nie wykluczają, lecz krzyżują się ze sobą i posiadają w swych zakresach elementy wspólne i niewspólne" ^{[ 3 ]}. Termin „definicja" (podobnie jak wiele ważnych pojęć filozoficznych) okazuje się być terminem posiadającym tzw. rodzinę znaczeń, co wskazuje na to, że istnieją wyłącznie podobieństwa rodzinne pomiędzy różnymi jego znaczeniami (pewne sposoby użycia tego słowa są podobne pod jakimś względem, inne zaś są podobne pod innym) ^{[ 4 ]}.

Niniejsza analiza nie jest bynajmniej próbą określenia czym definicja jest we „właściwym" rozumieniu tego słowa. Zagadnienie to zostało rozpatrzone w wielu pracach poświęconych (bezpośrednio lub pośrednio) problematyce definiowania, niestety - negatywnie: nie ma jednego, nadrzędnego pojęcia definicji i z tego powodu nie sposób zdefiniować sam wyraz „definicja", określić czym jest definicja w ogóle.

Można co najwyżej zastosować pewien wybieg logiczny.

Wybieg ten jest bardzo prosty. Aby jakieś zdanie mogło być definicją pewnego wyrażenia (pytając, czy to o sens (znaczenie), czy o denotację tego wyrażenia), musi ono spełniać następującą alternatywę (nie-wyłączającą): musi podawać jednoznaczną charakterystykę jakiegoś (szeroko pojmowanego) przedmiotu lub podawać sens pewnego wyrażenia na gruncie pewnego języka. Te dwa znaczenia terminu „definicja", które stanowią podstawę odróżnienia definicji realnej od definicji nominalnej łączymy w następującą wypowiedź:

Definicją nazywa się zdanie podające jednoznaczną (a ponadto: istotną ^{[ 5 ]}) charakterystykę jakiegoś przedmiotu lub zdanie umożliwiające przekładanie ^{[ 6 ]} pewnego terminu na inne wyrażenia.

Stwierdza to dobitniej kluczowy fragment treści hasła „definicja":

"Definicja [...] — określenie (krótkie, lecz pełne) zmierzające do jednoznacznej charakterystyki jakiegoś przedmiotu (d. rzeczy, zw. d. realną) lub zakomunikowania o semiotycznych funkcjach wyrażenia (znaczeniu, denotacji lub konotacji) poprzez wskazanie sposobu jego przekładalności na inne wyrażenie (d. wyrażenia, zw. d. nominalną)" ^{[ 7 ]}.

Warto jednakże przypomnieć, iż zbiory zawierające desygnaty terminów „definicja realna" i „definicja nominalna" nie są bynajmniej rozłączne. Ponieważ zakresy pojęć tych dwóch głównych typów definicji krzyżują się między sobą — w ten sposób, iż wiele zdań będących definicjami realnymi pewnych przedmiotów (rzeczy, pojęć, zdarzeń itd.) są zarazem definicjami nominalnymi pewnych wyrażeń na gruncie określonego słownika - oznacza to, iż nie można twierdzić, że są to wyrażenia zupełnie odmiennego rodzaju. Biorąc pod uwagę nie ich treść (intensję), co do której niewątpliwie się różnią, lecz ich zakres (ekstensję) - można definicję określić w taki oto sposób: zakres nazwy „definicja" tworzy suma zbiorów desygnatów nazwy „definicja realna" oraz desygnatów nazwy „definicja nominalna".

Postępując w powyższy sposób i tak nie udało nam się objąć jedną definicją wszystkich desygnatów należących do zakresu nazwy „definicja" (np. definicja ostensywna tylko wskazuje na przedmiot, nie podając jego istotnej charakterystyki ani nie ustalając znaczenia wyrażenia; nie należy zatem ani do definicji realnych, ani nominalnych) - chyba, że pozostałe typy definicji, nie podpadające pod zakres jej ogólnego pojęcia nazwiemy pseudo-definicjami.

Definicja, przyporządkowując wyrażeniu definiowanemu jego definiens, ustala tym samym znaczenie tego wyrażenia. Najczęściej (poza obszarem nauk formalnych) definicją nazywamy wypowiedź lub zdanie wyjaśniające lub ustalające znaczenie jakiegoś wyrażenia w sposób możliwie ścisły, zwięzły i jednoznaczny. Sformułowanie to, będąc określeniem definicji nominalnej, stanowi poniekąd próbę sprowadzenia wszystkich definicji do nominalnych, przyjmując, że każda definicja jest, przynajmniej pośrednio, definicją słowa (znaku, wyrażenia). Zabieg ten nie został jednak powszechnie zaakceptowany, tak więc współczesna metodologia odróżnia jako odrębny typ definicji definicje realne.

W powyższym sformułowaniu (a także przy niemal każdej próbie określenia definicji jako takiej) pojawia się termin „znaczenie" który należałoby sprecyzować; lecz brak miejsca i obszerność problematyki nie pozwalają tutaj zająć się szczegółową analizą i rekonstrukcją pojęcia znaczenia. Poddając analizie samo pojęcie znaczenia należałoby, przede wszystkim, przyporządkować go odpowiedniej sferze, oraz zbadać, jak pojmuje się znaczenie w każdej z tych sfer. W ten sposób mielibyśmy: (1) sferę zjawisk psychicznych (znaczenie pojmuje się jako idee skojarzone ze słowem), (2) sferę przedmiotów fizycznych (znaczenie jako konotacja) ^{[ 8 ]}, (3) sferę przedmiotów abstrakcyjnych (znaczenie jako przedmiot idealny), (4) sferę samego języka (znaczenie jako struktura intensjonalna), także (5) sferę stosunków między ludźmi, językiem a rzeczywistością zewnętrzną (znaczenie jako sposób użycia wyrażenia) ^{[ 9 ]}. Najbliższe pragmatycznemu ujęciu byłoby znaczenie w rozumieniu (5); warto jednak zaznaczyć, iż obejmuje ono swoim zakresem wszelkie pozostałe, każde bowiem z tych ujęć przedstawia się w perspektywie pragmatycznej jako jedno z możliwych sposobów stosowania pojęcia znaczenia ^{[ 10 ]}. W każdym razie, czy się jest realistą, czy nominalistą, czy wreszcie konceptualistą odnośnie tego, z jakim rodzajem „przedmiotów" (rzeczy, słowa lub pojęcia) mamy do czynienia w przypadku definiowania — nie sposób zaprzeczyć temu, że zawsze chodzi nam o podanie „znaczenia" danego wyrażenia , bez względu na to, jak rozumie się samo pojęcie znaczenia (czy pojmuje się go jako konotację, denotację, czy jakkolwiek inaczej). Można powiedzieć, iż chodzi nam właściwie o najszersze pojęcie znaczenia, obejmujące wszelką funkcję semantyczną, taką jak oznaczanie, konotowanie, denotowanie itd. W gruncie rzeczy, dla pragmatycznej koncepcji definicji nie jest istotne, w jaki sposób charakteryzuje się pojęcie znaczenia (względnie) niezależne od kontekstu użycia (termin ten sprecyzujemy później). Pragmatyka zazwyczaj skupia się na intencjach znaczeniowych użytkownika, „a wszelkie rozpatrywane czynniki kontekstualne podporządkowuje zadaniu jak najbliższego dotarcia do tego znaczenia" ^{[ 11 ]}.

Wróćmy do toku naszych poprzednich rozważań. Problem zakresu pojęcia definicji dotyczy także podziału definicji na poszczególne typy. Istnieje oczywiście wiele takich podziałów, utworzonych wedle kryteriów takich jak:

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Pragmatyczna teoria prawdy Jaka powinna być filozofia XXII wieku?

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word