Pojęcie ascezy

Ascezę rozumiemy powszechnie jako praktykę dobrowolnego wyrzeczenia się dóbr, wartości czy rodzajów aktywności życiowej. Każda z jej form ma na celu uzyskanie świętości, doskonałości i zbawienia, a służyć ma temu opanowanie namiętności, samozaparcie i wyrzeczenie się przyjemności. Słowo „asceza" wywodzi się z greckiego askesis, oznaczającego ćwiczenie, lub od askein - obrabiać, kształtować, ćwiczyć. ^{[ 1 ]} Osoba praktykująca ascezę charakteryzuje się więc trwałym nastawieniem, regularnością praktyk i zamiarem doskonalenia osobowości. Jej zadaniem jest prowadzenie kontrolowanego życia, wyrzekanie się namiętności, ale także rozpoznawanie prawd o świecie i moralności. Pamiętać trzeba, że asceza zawsze ma charakter praktyki indywidualnej. ^{[ 2 ]}

Do najczęstszych praktyk ascetycznych zalicza się posty, pokutę, kontemplację, modlitwę, milczenie, życie pustelnicze i zakonne. Z kolei za typowe drogi ascetyczne uważa się anachoretyzm, rozumiany jako wycofanie się z życia publicznego, połączone z samotną ascezą, eremityzm — pustelnictwo oparte na regule mniszej, cenobityzm, a więc samotne życie w zorganizowanej wspólnocie, oraz monastycyzm — życie według reguły zakonnej. ^{[ 3 ]}

Na praktyki ascetyczne duży wpływ wywarła koncepcja człowieka, kreowana przez św. Augustyna. Według niej ciało stanowiło więzienie duszy. Wezwanie św. Pawła do porzucenia dawnego człowieka, i przyobleczenia człowieka nowego, stworzonego według Boga, w sprawiedliwości i prawdziwej świętości. ^{[ 4 ]} stało się więc hasłem do surowego obchodzenia się z ciałem i dobrami ziemskimi. Dlatego też zaparcie się siebie, wyrzeczenie czy dobrowolna pokuta i ofiary stały się najważniejszymi środkami do uświęcania się. ^{[ 5 ]}

Początek szkołom ascetycznym dały klasztory, które akcentowały różne formy ascezy. I tak, benedyktyni kładli nacisk na modlitwę liturgiczną, cystersi — na pracę, kameduli i kartuzi podjęci próbę pogodzenia form eremickich z formami właściwymi dla życia we wspólnocie. Z kolei zakony kanonicze kłady nacisk na pracę duszpasterską, zaś idea ubóstwa znalazła wyraz w powstaniu zakonów żebrzących. ^{[ 6 ]}

Jak twierdzi L. Moulin, w praktykach ascetycznych chodziło o „mocne uderzenie" w surowe umysły, a więc w osobowości nieufne i naiwne, o ujarzmienie ludzi, których ciało i duch od dzieciństwa przywykały do postów czy cierpliwego znoszenia nieszczęść. Dlatego też wiara zakonników, kiedy już się wyzwoliła, prowadziła do pobożnych ekstrawagancji, do praktyk na modłę derwiszów, do postępków zakrawających nawet na pewien masochizm, takich jak cierniowe krzewy i rozżarzone węgle, po których się tarzano, aby zwalczyć namiętności, albo też odmawianie z rozkrzyżowanymi ramionami całego psałterza. ^{[ 7 ]}

Asceza a Biblia

Termin „asceza" nie jest pojęciem biblijnym, jednakże niektóre praktyki ascetyczne znajdują uzasadnienie w Piśmie Świętym. Stary Testament bogaty jest w liczne nakazy postów: Dziesiątego dnia siódmego miesiąca będziecie pościć. (...) Będzie to dla was święty szabat odpoczynku ^{[ 8 ]}, czy: i jak ustanowili dla siebie i dla potomnych swoich przepisy postu i lamentowania ^{[ 9 ]}, a także zalecenia wstrzymywania się od picia wina: Nie będziesz ogołacał winnicy i nie będziesz zbierał tego, co spadło na ziemię w winnicy ^{[ 10 ]} oraz dosłowne: Żaden kapłan nie ma pić wina, jeśli się udaje do wewnętrznego dziedzińca ^{[ 11 ]}. Pismo podaje również przykłady zaleceń wstrzemięźliwości seksualnej: Dawid odrzekł kapłanowi: 'Tak jest, zabronione nam jest współżycie z kobietą jak zawsze, gdy wyruszam w drogę...' ^{[ 12 ]}, który to zakaz wynikał z zasad prowadzenia świętej wojny. Nakazywano również wstrzymywać się od pracy fizycznej w szabat: Przez sześć dni praca będzie wykonywana, ale siódmego dnia jest uroczysty szabat, jest zwołanie święte, nie będziecie wykonywać [w tym dniu] żadnej pracy — to jest szabat dla Pana we wszystkich waszych siedzibach ^{[ 13 ]}. Stary Testament pokazuje także, że już niektórzy prorocy stosowali umartwienia (Pewien człowiek spośród uczniów prorockich rzekł, z rozkazu Pana, do swego współtowarzysza: «Uderzże mnie!» Ale ów człowiek nie chciał go uderzyć. ^{[ 14 ]}), nosili strój pokutny (Odpowiedzieli mu: «Był to człowiek w płaszczu z sierści i pasem skórzanym przepasany dokoła bioder». Wtedy zawołał: «To Eliasz z Tiszbe!» ^{[ 15 ]}) czy pozostawali w stanie bezżennym (słowa Pana do Jeremiasza: «Nie weźmiesz sobie żony i nie będziesz miał na tym miejscu ani synów, ani córek ^{[ 16 ]}). ^{[ 17 ]}

Asceza nowotestamentowa wynika z kolei z przekonania, że pomyślne realizowanie zbawienia w życiu jednostki wymaga rezygnacji z jakiejś cząstki własnego „ja". Żądaniem Chrystusa było bowiem zaparcie się siebie i wyrzeczenie się świata (Potem przywołał do siebie tłum razem ze swoimi uczniami i rzekł im: «Jeśli kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje! ^{[ 18 ]}), a sens ascezy polegał na uznaniu konieczności utrwalania pozycji dziecka Bożego. Ważny jest również fakt, że istotą ascezy w Nowym Testamencie jest współumieranie z Chrystusem. ^{[ 19 ]}

Charakterystycznym jest, że stosunek Jezusa do seksualności nacechowany był znaczną rezerwą, traktował ją wręcz jako zło konieczne. M.in. mówił, że każdy, kto pożądliwie patrzy na kobietę, już się w swoim sercu dopuścił z nią cudzołóstwa ^{[ 20 ]}. Naturalna atrakcyjność przyciągająca wzrok stała się więc czymś nagannym. Małżeństwo również nie wywoływało entuzjazmu Chrystusa. Sam bezżenny, uczniom, którzy powątpiewali w wartość małżeństwa odpowiedział: «Nie wszyscy to pojmują, lecz tylko ci, którym to jest dane. Bo są niezdatni do małżeństwa, którzy z łona matki takimi się urodzili; i są niezdatni do małżeństwa, których ludzie takimi uczynili; a są i tacy bezżenni, którzy dla królestwa niebieskiego sami zostali bezżenni. ^{[ 21 ]} Za tym idą wezwania do braku troski o ciało: Nie troszczcie się zbytnio o swoje życie, o to, co macie jeść i pić, ani o swoje ciało, czym się macie przyodziać. Czyż życie nie znaczy więcej niż pokarm, a ciało więcej niż odzienie? ^{[ 22 ]} Cielesność nabiera więc cech negatywnych, odciąga człowieka od właściwego celu - Królestwa Niebieskiego. ^{[ 23 ]}

Asceza bazuje również na radach ewangelicznych. Jedna z nich dotyczy ubóstwa: Jeśli chcesz być doskonały, idź, sprzedaj, co posiadasz, i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie ^{[ 24 ]}. Natomiast posłuszeństwo, rozumiane jako zobowiązanie do bezwzględnego posłuchu przełożonemu stanowiło o wyrzeczeniu się własnych upodobań i skłonności, jak również o rezygnacji z kierowania własnym życiem. ^{[ 25 ]}

W tym miejscu warto zadać sobie pytanie, czy rzeczywiście asceza, traktowana jako umartwianie ciała, nieraz doprowadzane do skrajności, była realizacją nakazu, by naśladować życie Chrystusa i towarzyszyć mu w jego cierpieniach. Otóż, jak twierdzi J. P. Roux, życie Jezusa nie wydaje się być życiem ascety. W Testamencie również nie ma wzmianki o tym, jakoby apostołowie sami sobie zadawali cierpienia. Ubóstwo, którego żądał Chrystus, miało być ubóstwem serca, nie zaś pogrążaniem się w skrajnej biedzie! Sam Jezus nie był ubogi, ani jego najbliższe otoczenie. ^{[ 26 ]} Czym więc wytłumaczyć chrześcijańskie upodobanie do cierpienia?

Praktyki ascetyczne w średniowiecznej duchowości nawiązywały oczywiście do Biblii, jednak zawarte w Piśmie Świętym opozycje zostały zubożone i wzmocnione przez niedokładny przekład Wulgaty. W ten sposób antyteza Cielesność-Duch została zredukowana do antagonizmu między ciałem a duchem. Tak więc wszystko, co miało związek z cielesnością, było uważane za złe i niegodne. Łatwo więc zrozumieć, dlaczego kąpiele był odradzane — stanowiły coś złego przez sam fakt, że kąpiący się miał kontakt z własnym, grzesznym ciałem. Mnisi więc raczej w ślad za stoikami niż naśladując Ewangelię, definiowali ascezę jako dążenie do niewrażliwości, popadając często w gnostycyzm. Świat stanowił dla nich rzeczywistość pozbawioną konsystencji, uproszczone i zdegradowane odbicie świata niebieskiego. ^{[ 27 ]} Tak więc stosunek jednostek i grup do praktyk ascetycznych w dużej mierze był wynikiem postaw filozoficznych. Częste zbliżenia do dualistycznej wizji świata i człowieka: radykalne przeciwstawianie ducha i ciała w człowieku było utożsamiane z antytezą Dobro-Zło. ^{[ 28 ]} Czym więc tak naprawdę różnili się gorliwi asceci, traktujący z pogardą własne ciało jako siedlisko zła, od katarów z ich dualistyczną religią? Wydaje się być niesprawiedliwością dziejową, że katarzy, traktowani jako heretycy, byli bardzo surowo zwalczani, zaś asceci, stosujący najbardziej wymyślne formy umartwiania ciała, byli traktowani jako święci.

Asceza a duchowość benedyktyńska

W formowaniu się średniowiecznej duchowości reguła benedyktyńska odegrała znaczącą rolę poprzez jej umiarkowany charakter oraz ujęcie życia monastycznego we wszystkich jego aspektach.

W klasztorach kultywowano ascezę jako środek powrotu do Boga: dobrowolne cierpienie pozwalało bowiem człowiekowi odzyskać utraconą na skutek grzechu pierworodnego niewinność oraz uzyskać wolność duchową. Jednak z braku prześladowców zadawano sobie męki dobrowolnie. Asceza benedyktyńska, umiarkowana w formie, składała się z dwóch podstawowych elementów: wyrzeczenia się przyjemności zmysłowych oraz walki z pokusami. Asceza była bowiem nie tylko wyrazem obsesyjnego lęku o własne zbawienie, ale również stanowiła świadectwo chęci naśladowania w męczeństwie cierpiącego Chrystusa. ^{[ 29 ]} Jednakże w klasztorach nie było miejsca na „heroiczny" ascetyzm — poszczenie do zagłodzenia czy tarzanie się w pokrzywach nie mogły być tolerowane w miejscu, gdzie codzienne życie określał uregulowany porządek. ^{[ 30 ]} Jeśli jednak przyjrzymy się wybitnym zakonnym jednostkom zobaczymy, że właśnie owa „heroiczność" świadczyła o ich świętości (jak choćby Katarzyna ze Sieny, która zmarła z zagłodzenia się).

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Nawet diabeł zapłacze… Po co powstała (samo)świadomość?

Zobacz komentarze (6)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word