WSTĘP

Rozważania dotyczące historii i funkcjonowania pojęcia cywilizacji należy zacząć od kilku uściśleń natury ogólnej oraz metodologicznej dotyczących przede wszystkim charakteru pracy.

Po pierwsze zamysłem moim nie jest streszczenie istniejących już monografii tematycznych dotyczących pojęcia cywilizacji sensu stricto oraz wszelakich opracowań, obejmujących swym zakresem również zagadnienie cywilizacji jako pojęcia historiozoficznego (niemal każda praca traktująca o koncepcjach historiozoficznych różnych autorów posiada wprowadzenie prezentujące rudymenty filozofii historii, zawierające omówienie pojęcia „cywilizacja"). Celem nadrzędnym pracy jest próba naszkicowania definicji cywilizacji jako prymarnej kategorii historiozoficznej, która pozwoli odróżnić ją od sekundarnej kategorii filozofii dziejów, jaką jest pojęcie kultury. Ma to służyć unaukowieniu historiozofii, tzn. spełnieniu wymogów formalnych oraz metodologicznych współczesnej nauki. Wcześniej przedstawię in nuce historię pojęcia cywilizacji oraz kultury, nie zagłębiając się przy tym w szczegółowe rozważania dotyczące całościowych koncepcji filozofii dziejów poszczególnych autorów.

Po drugie, w prezentacji ewolucji pojęcia tytułowego posłużę się metodą chronologiczną, prezentującą dynamikę rozumienia pojęcia od momentu jego kreacji w dobie oświecenia, aż po czasy współczesne. Metoda taka wydaje się o tyle słuszna, o ile prawdziwe jest twierdzenie o linearnym, a jednocześnie stopniowym rozwoju rozumienia pojęcia w kolejnych okresach historycznych. Oznacza to tyle, że każda kolejna faza rozumienia(fazy te nie są odpowiednikami epok, jakkolwiek rozumianych, zarówno epok historycznych jak również filozoficznych) była zdominowana przez jednoznacznie ukierunkowaną tendencję tegoż rozumienia (autorzy, których prace można by ulokować w danej fazie w pokaźnej większości wpisują się w określony schemat interpretacji). Oczywiście, również ta reguła miała swoje wyjątki, które jednak w swej nikłości nie były reprezentatywne dla historiozofii danego okresu. Ujęcie chronologiczne pozwala uchwycić dynamikę i ewolucję recepcji „cywilizacji" i wychodzi naprzeciw potrzebie zrozumienia treści tego pojęcia we współczesnych koncepcjach dziejowych. ^{[ 1 ]}

Po trzecie w pracy niniejszej zakres badań został ograniczony do publikacji naukowych, tj. klasyfikowanych jako dzieła historiozoficzne w najwłaściwszym sensie, dzieła historyczno-metodologiczne lub też filozoficzne. Siłą rzeczy przedmiotem badań nie są dzieła beletrystyczne bądź prace albumowe, jakich całe mnóstwo publikuje się ostatnimi czasy. ^{[ 2 ]}

Pragnę również wyrazić podziękowania dla wszystkich osób, które mają jakikolwiek wkład w powstanie tej pracy. Do grona tego należą wszyscy Ci, których myśl stała się inspiracją do stworzenia wszelkich propozycji uzewnętrznionych na kartach tej pracy. Zarówno autorzy, do których nawiązuję, jak również moi dyskutanci, w tym szczególnie osoby o podobnych zainteresowaniach, o wiedzy niejednokrotnie przewyższającej tę, z której jako autor mogłem korzystać. Byłoby jednak nietaktownym pominięcie osoby, której wskazówki towarzyszyły mi niemal od początku tworzenia pracy, pierwszego czytelnika, a także recenzenta tej pracy - dr Sonii Bukowskiej, której należą się szczególne podziękowania

I. HISTORIOZOFIA JAKO FILOZOFIA DZIEJÓW

Jak sugeruje tytuł, a co również podkreśliłem we wstępie pracy, będę się zajmował pojęciem cywilizacji w kontekście historiozofii. Zasadne zatem wydaje się poprzedzenie właściwych rozważań komentarzem dotyczącym przyjętej definicji historiozofii, a także eksplikacja istoty filozofii dziejów. ^{[ 3 ]}

Termin „historiozofia" pojawił się po raz pierwszy w pracy polskiego filozofa i myśliciela społecznego, Augusta Cieszkowskiego pt. Prolegomena do historiozofii wydanej w 1838 roku, na oznaczenie szczególnej dziedziny filozofii, która jako refleksja nad sensem historii zajmuje się procesem zmian zachodzących w czasie w kolejnym następstwie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. ^{[ 4 ]} Tak pojęta zajmuje się ustalaniem wiecznych praw działających w toku dziejów, których poznanie umożliwi przewidywanie przyszłości i pozwoli zmieniać historię w pożądanym kierunku. W tym wymiarze historiozofia staje się bliska teozofii, głoszącej możliwość bezpośredniego mistycznego kontaktu z Opatrznością, który będąc aktem pozarozumowym pozwala przeniknąć plany dotyczące funkcjonowania człowieka i świata. Mistyczne, irracjonalne doświadczenie w teozofii staje się źródłem racjonalnej wiedzy o historii oraz przesłanką umożliwiającą jej zrozumienie i uporządkowanie. Interpretacja traktująca prawa dziejowe jako zakorzenione w opatrzności boskiej bądź sytuująca je poza rzeczywistością jest właściwa dla fazy metafizycznej historiozofii i była nurtem dominującym w filozofii historii, ^{[ 5 ]} aż do nastania renesansu. W czasach późniejszych pojawiało się jednak wiele koncepcji krytycznych wobec perspektywy metafizycznej, których autorzy przeważnie stronili od absolutystycznego rozumienia historii. Jednym z adwersarzy teorii metafizycznych był Karl R. Popper, który pisał, że „historycystyczne [metafizyczne — przyp. M.H.] podejście do nauk społecznych daje żałosne rezultaty". ^{[ 6 ]} Metodologiczne zdwojenie koncepcji uprawiania historiozofii daje asumpt do podstawowej dychotomizacji metod tej dziedziny wiedzy. Koncepcje wiążące prawa dziejowe i dzieje same z elementami transcendentnymi będziemy dalej określać metafizycznymi, wszystkie zaś, które tak pojmowanej historii sprzeciwiają się nazwiemy antymetafizycznymi. W pierwszej grupie znajdą się tacy myśliciele jak św. Augustyn i św. Tomasz, ale również organicystyczna teoria O. Spenglera oraz z gruntu aprioryczna koncepcja Hegla. Druga grupa mieści w sobie m.in. teorie A. Toynbee'go oraz większość aktualnych koncepcji historiozoficznych jak myśl dziejowa Huntingtona i Poppera.

Celem pracy jest przedstawienie historii pojęcia cywilizacji jako kategorii historiozofii. Skoro jednak historiozofię możemy uprawiać i pojmować dwojako konieczne staje się określenie zakresu pracy i przyjętego w niej rozumienia historiozofii. Przedmiotem badań jest tu historiozofia sensu largo, a więc obejmująca zarówno koncepcje metafizyczne jak i antymetafizyczne. Definiujemy ją przeto szeroko jako „metafizyczną bądź antymetafizyczną refleksję nad sensem historii". Taka definicja pozwoli objąć zasięgiem badań zarówno teorie współczesne, jak i teorie starożytne i średniowieczne, które choć nie operowały pojęciami „historiozofii" i „cywilizacji" obrodziły w wiele ciekawych myśli ogniskujących się par excellence wokół zagadnień filozofii dziejów.

Gwoli ścisłości warto wspomnieć o substytucyjności terminologicznej określeń takich jak „historiozofia", „filozofia dziejów" i „filozofia historii". Co prawda w literaturze przedmiotu pojawiają się rozmaite rozróżnienia wprowadzane pomiędzy tymi terminami jednakże na potrzeby tej pracy ich stosowanie wydaje się zbędne. Wyodrębnianie filozofii dziejów jako dziedziny jedynie retrospektywnej od prospektywnej historiozofii, jakie postuluje Jan Skoczyński ^{[ 7 ]} nie jest odpowiednio udokumentowane, a wręcz wydaje się niecelowe. Filozofia jako nauka za cel stawia sobie absolutne poznanie rzeczywistości, toteż przedmiot jej dziedziny jaką niewątpliwie jest historiozofia nie może być ograniczony jedynie do zagadnień związanych z przeszłością, ani też do zadań prewidystycznych. Nolens volens musi opierać się na wiedzy o przeszłości i zgłębiać jej prawa(najczęściej stosowaną metodą badania była indukcja, połączona z akceptacją aksjomatów empiryzmu w nauce), podobnie jak jest zobligowana do zadawania pytań o przyszłość. Wzmiankowane nazwy będą dalej traktowane synonimicznie.

Doniosłe metodologicznie i konieczne jest natomiast uchwycenie różnicy dzielącej historiozofię i historię. Jej oblicze ukazuje nam się w pełnej krasie, jeśli zwrócimy uwagę na sposób rozumienia czasu w obu dyscyplinach. Przedmiotem oglądu i badań historyka jest w zasadzie oś chronologiczna i wszystkie pojedyncze wydarzenia, które możemy na niej odnotować. Jej początek stanowi najdawniejsza informacja uznana za źródłowo prawdziwą(uznając za fakt naukowy teorię „wielkiego wybuchu" przyjmujemy zarazem, że historia jaką zgłębiamy zaczęła się około 13,7 miliarda lat temu ^{[ 8 ]}), ostatnim punktem tej osi jest z kolei rzeczywistość najbardziej aktualna. Dla historiozofa zaś historia winna być absolutem czasowym, w ramach którego nie zachodzi konieczność podziału na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Przedmiotem zainteresowania historiozofa są bowiem prawa dziejowe, które funkcjonują w każdym punkcie historii bądź w jej wybranym fragmencie, przy czym zakłada się, że na podstawie znajomości związków przyczynowych zaobserwowanych w historii możliwe jest przewidywanie przyszłych wydarzeń i stanów rzeczy. Toteż perspektywa historiozoficzna wydaje się zdecydowanie szersza.

Tabela 2.1. Zakresy badań historycznych i historiozoficznych w przekroju czasowym. ^{[ 9 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Rybki czyściciele karzą oszustów, którzy znieważają ich klientów Wywiad z Christopherem Hitchensem, Część II

Zobacz komentarze (9)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word