Kwestia Steinlaufa wskazuje na pewną możliwość w świecie obozowym. Było możliwym stworzyć sposoby oporu, które służyły „moralnemu" przetrwaniu, dzięki rozpoznaniu celu procesu, w który więźniowie byli wciągnięci — redukcji, przemienienia ofiar w bestie (bydlęta, zwierzęta) i przez rozmyślne i świadome przeciwdziałanie temu procesowi. Można się więc było myć i podtrzymywać rytuały higieniczne (choć ze świadectw wiemy, jak wątpliwej jakości była to higiena), aby zachować poczucie własnej wartości oraz godności. Można było to robić czując (się w obowiązku) i wzmagając w sobie obowiązek pozostania żywym, a nie martwym. Wskazują na to różne świadectwa, np. Pelagii Lewińskiej ^{[ 13 ]}, oraz wspomniane studium psychologiczne ocalonych religijnych Żydów, przeprowadzone Sarę Botwinick ^{[ 14 ]}.

Według Leviego w Auschwitz można było przetrwać na trzy sposoby: przez krętactwo (kradzież, protekcja, egoizm i przemoc), dzięki specyficznym zdolnościom (umiejętności praktyczne, spryt i organizacja) oraz dzięki szczęściu (rozmowy z właściwymi ludźmi, umiejętność bycia we właściwym miejscu we właściwym czasie oraz przez „czysty przypadek"). Dla potrzeb swojej koncepcji przetrwania Giuliani stworzył neologizm „salvaction" = „salvation through one's own action" (zbawienie poprzez własne działania) i poprzez połączenie trzech wymienionych negatywnych czynników z trzema innymi, pozytywnymi, również wymienianymi przez Leviego — ciekawość (prowadząca do zrozumienia), śmiech (zwłaszcza zdolność do ironii) oraz pomysłowości i kreatywności (np. umiejętności „robienia czegoś z niczego") stworzył schemat w kształcie gwiazdy Dawida, który nazwał „ The Star of Salvaction" (gwiazda „zbawienia przez własne działania"):

Należy podkreślić, że nie jest to żadna „gwiazda zbawienia" bądź też „sześciu sposobów odkupienia", należy bowiem wykluczyć wszelkie religijne odniesienia w myśli Leviego. „Salvaction" stanowi próbę „zbawienia" (czyt: uniknięcia wyroku śmierci) przez własny, ludzki wysiłek, bez jakiejkolwiek pewności sukcesu. Ponadto, środki konieczne ku temu są mieszaniną dobrych i złych cech oraz działań, i nie mogą być one oddzielone od siebie. Jak już wspomniano wyżej, nie było sposobu, aby przetrwać bez zaangażowania się, przynajmniej od czasu do czasu w działania, które nazwalibyśmy w naszym świecie niemoralnymi lub przestępczymi. Dlatego też nie można być dumnym, że przetrwało się Auschwitz — z wielu innych powodów wymienionych powyżej. Dla Leviego, Zagłada nie tylko nie została odkupiona, w religijnym sensie. Jest „nie do odkupienia". Rany, w szerokim tego słowa znaczeniu, zadane ofiarom nie mogą być i nigdy nie zostały uleczone. W Auschwitz ludzkość straciła, przynajmniej na jakiś czas, swoją ludzką istotę. Levi jest współczesnym Hiobem, szukającym tejże istoty, czującym pragnienie zrozumienia tego co się stało, postulującym istnienie pytania „dlaczego?", tylko po to, by odkryć, z rozczarowaniem i frustracją, że „nie ma żadnego dlaczego", że ludzkie zachowanie jest „enigmą ludzkiego nasienia".

Erozja religijnej wiary

Noc Eliego Wiesela — pisarza, dziennikarza i działacza żydowskiego — to jedna z najgłośniejszych książek o Holokauście. Nowela stanowi wspomnienia autora, który w kwietniu 1944, mając 15 lat, został wywieziony wraz z rodziną do Birkenau. Stamtąd, wraz z ojcem, po przejściu selekcji uszedł z życiem i trafił do podobozu Auschwitz w Monowicach. Książka, oprócz historii autora i jego rodziny, zrelacjonowanej od momentu przejęcia władzy przez faszystów na Węgrzech, aż po kapitulację Niemiec, zawiera również własne, oryginalne refleksje na temat poszczególnych wydarzeń Zagłady.

Wiesel zgadza się z Levim, jak też innymi pisarzami podejmującymi tematykę Szoa, co do kwestii, iż rzeczywistość obozowa zdruzgotała wszystkie przekonania i zasady, którymi kierują się w życiu cywilizowani ludzie. Jako pierwsi doświadczyli tego więźniowie-świadkowie tego horroru. W interpretacji Wiesela, skutkiem doświadczenia Auschwitz była całkowita niezdolność do pokładania wiary w pewne idee, moralne koncepty i do stosowania się do wynikających z nich zasad, podczas Zagłady, jak i w późniejszym życiu. Wiesel we wszystkich swoich wczesnych nowelach, a w szczególności w Nocy, poza wydarzeniami, opisuje ów proces posługując się swoim własnym przykładem — proces, w którym wydarzenia w Auschwitz strawiły doszczętnie jego wiarę i — mówiąc jego własnymi słowami — zabiły jego Boga oraz duszę. A ponieważ był on religijnym Żydem, jego doświadczenia, postawa wobec nich i sposób w jaki je ujął w swojej literackiej twórczości miały istotny wpływ na poholokaustową myśl teologiczną. W obrazowych, zapadających w pamięć opisach ukazuje w jaki sposób Auschwitz poddawał testowi i ostatecznie unicestwił jego żydowskie religijne przekonania dotyczące Boga, wiary, opatrzności, zbawienia, nadziei, przymierza i świętości. Jednym z takich wstrząsających obrazów jest fragment, w którym Wiesel, krótko po przybyciu do Auschwitz i po pierwszej selekcji widzi rów w ziemi, z którego buchają płomienie. Do jamy podjechała wówczas ciężarówka i zrzuciła doń swój „ładunek" — małe dzieci oraz niemowlęta.

Wszyscy wokół płakali. Ktoś zaczął recytować Kadisz, modlitwę za umarłych. Nie wiem, czy kiedykolwiek w długich dziejach Żydów zdarzyło się, że ludzie odmawiali ową modlitwę za siebie samych. „Yitgadal veyitkadash shme raba… Niech będzie pochwalone i wywyższone Imię Jego…", szeptał mój ojciec.

Po raz pierwszy poczułem, że narasta we mnie bunt. Dlaczego miałbym wysławiać Jego imię? Wiekuisty Pan Wszechświata, Wszechmogący i Groźny, milczał. Za co miałem Mu dziękować? ^{[ 15 ]}

Erozja wiary autora zaczyna się właśnie tutaj. Nie jest to więc jej nagła utrata, albo jednostajnie ukierunkowany proces, ale żywa walka, którą toczy w swoim wnętrzu. Kilka stron dalej Wiesel przyznaje, że:

Studiujące Talmud dziecko, którym dotąd byłem, pochłonęły płomienie. Pozostał jedynie kształt podobny do mnie. Mroczny płomień wdarł się w moją duszę, pożerając ją. ^{[ 16 ]}

Lecz wkrótce po tym, wspomina, że wciąż był zdolny do modlitwy i modlił się:

Wszyscy kolejno siadaliśmy w błocie. Musieliśmy jednak zrywać się ciągle, ilekroć wchodził jakiś kapo, by sprawdzić, czy ktoś ma nowe buty. Jeżeli miał, musiał je oddać. Sprzeciwianie się było bezcelowe: spadał deszcz ciosów i w ostatecznym rozrachunku i tak traciło się buty.

Sam miałem nową parę butów. Ponieważ jednak były pokryte grubą warstwą błota, nikt ich nie zauważył. W skleconej naprędce modlitwie podziękowałem Bogu za to, że stworzył błoto w swym nieskończonym i cudownym wszechświecie. ^{[ 17 ]}

Niemniej jednak, krok po kroku, Wiesel traci wiarę:

Niektórzy rozprawiali o Bogu, Jego niezbadanych wyrokach, o grzechach narodu żydowskiego i przyszłym oswobodzeniu. Ale ja przestałem się modlić. Jak bardzo współczułem Hiobowi! Nie zaprzeczałem istnieniu Boga, wątpiłem jednak w Jego absolutną sprawiedliwość. ^{[ 18 ]}

Wiesel oczywiście nie kataloguje religijnych zasad i wierzeń, by analizować potem jak się one mają do wydarzeń w Auschwitz, bądź jak owe wydarzenia mogą być pojmowane w ich kontekście. Przedstawia swoje własne doświadczenia i to w jaki sposób rozciągnęły one do granic wytrzymałości jego religijny obraz świata, by ostatecznie go — choć na pewien czas jedynie — zniszczyć. Przykładowo, jego wiara w boską opatrzność wpływała znacząco na to w jaki sposób przeżywał to, co działo się wokół niego, co przydarzało się jemu samemu. Zaświadczając o swoich cierpieniach w Auschwitz, opowiada jednocześnie w jaki sposób jego wiara, religijne postrzeganie świata ulegały napięciom, zwątpieniom, zdeformowaniom i ostatecznemu zdruzgotaniu. Nie jest to refleksja teologiczna ani filozoficzna, w jakimś zwyczajnym tego słowa znaczeniu, jest to raczej literackie zestawienie, skupiające uwagę czytelnika na ideach i zasadach judaizmu, które ma pokazać, co rzeczywistość Zagłady mogła uczynić i uczyniła de facto osobie pokładającej w nie wiarę. Dlatego nie dziwi fakt, że późniejsi teologowie Zagłady tak często nawiązują do jego literackiej spuścizny — jego prace są jednymi z pierwszych źródeł, które zawierają jakieś pomysły, co mogą bądź mogłyby oznaczać obozy śmierci dla naszego zrozumienia judaizmu i losów Żydów.

Kwestia roli Boga w potwornościach Szoa pojawia się w Nocy kilkakrotnie, ujęta jest jednakże zupełnie inaczej, aniżeli w pismach Leviego. Żeby to zilustrować przywołajmy jeden z najbardziej znanych i cytowanych fragmentów. Oberkapo pięćdziesiątego drugiego komanda zatrudnionego przy kablach, był Holendrem, olbrzymem mającym ponad 2 metry wzrostu. Według Wiesel’a, zasłynął w obozie z tego, że nigdy nikogo nie uderzył, a pod jego nadzorem pracowało siedmiuset więźniów, którzy kochali go jak brata. Jego pomocnikiem był młody chłopiec, „o subtelnej i pięknej twarzy", co było zjawiskiem wyjątkowym w całym obozie. Któregoś dnia jedna elektrownia w Bunie (obóz pracy przymusowej w Monowicach) wyleciała w powietrze. Gestapo podejrzewało sabotaż. Holenderski oberkapo został aresztowany, był torturowany, po czym przeniesiono go do Auschwitz (obozu macierzystego), gdzie słuch po nim zaginał. Młodego chłopca natomiast, po torturach, skazano na śmierć wraz z innymi więźniami, u których znaleziono broń. Wszyscy więźniowie podobozu zostali spędzeni przez SS na plac apelowy w celu oglądania egzekucji:

Trzy ofiary z trudem weszły na krzesła.
Równocześnie założono stryczki na trzy szyje.
— Niech żyje wolność! — zawołali dwaj dorośli.
Ale dziecko milczało.
— Gdzie jest Bóg? Gdzie On jest? — zapytał ktoś z tyłu. Na znak komendanta trzy krzesła wywróciły się.
W całym obozie — zupełna cisza. Na widnokręgu zachodziło słońce.
— Czapki z głów! — wrzasnął komendant obozu. Głos miał chrapliwy. Płakaliśmy.
— Nakryć głowy!
I rozpoczął się marsz. Dwaj dorośli bez wątpienia byli martwi. Z ust zwisały im spuchnięte, sine języki. Ale trzeci sznur wciąż się poruszał: dziecko było zbyt lekkie i nadal żyło...
Przez ponad pół godziny miotał się między życiem a śmiercią, umierając w powolnej męce, a my patrzyliśmy. Musieliśmy patrzeć prosto w jego twarz. Żył jeszcze, gdy przechodziłem obok. Język miał nadal czerwony, oczy nie były szkliste.
Usłyszałem za sobą tego samego człowieka, pytającego:
— Gdzie jest teraz Bóg?
I usłyszałem wewnętrzny głos, który odpowiedział:
— Gdzie? Jest tutaj… wisi na tej szubienicy...
Tej nocy zupa miała trupi smak. ^{[ 19 ]}

Zobacz komentarze (9)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word