Kluczowe święta religijne czy ryty przejścia mają w kulturze bałtosłowiańskiej swoje charakterystyczne potrawy. Flins to bóg Dziadów oraz ognia, a zarazem Flins w kształcie słońca to nazwa dawnej potrawy Dziadów.

Warto tutaj odnotować związek między imieniem boga Swaroga a słowiańskim określeniem sera białego: twaróg. Związek ten jest niewątpliwy, aczkolwiek różnie wyjaśniany. Roman Jakobson ze Swarogiem wiąże: polską Twarożną górę, podobne nazwy w Czechach i na Morawach: Tvarožná, w dokumentach XIV-XV w. nazwy gór w dolnej Styrii - Twarog oraz Tbaraschitzberg. Ta ostatnia to Góra Swarożyca. Zamianę s>t tłumaczy jako formę tabuizacji imienia boskiego. ^{[ 11 ]} Argumentację tę podziela Gieysztor. Podobna zamiana pierwszej głoski występuje u Kaszubów w nazwie ludowego demona raroga — twaroga, którego imię niektórzy uczeni wywodzą od Swaroga. ^{[ 12 ]} Nieco inaczej ujął to slawista Paul Wexler: "W południowosłowiańskim istnieją pewne dowody na mieszanie między terminami dotyczącymi żywności z głównym przedchrześcijańskim bogiem słowiańskim znanym w staroruskim jako Svarogъ (Vasmer 1953-1958); przykładem jest Twaroch (1309), obecnie toponim". ^{[ 13 ]} Związek Swaróg-twaróg opierać się może przede wszystkim na religijnych korzeniach kluczowych kulturowo potraw.

Słowo flins przetrwało do dziś jako określenie naleśników lub placków ziemniaczanych. W łużyckiej wersji oparte na mleku lub maślance oraz twarogu. Wydział Filologiczno-Historyczny Uniwersytetu Augsburskiego opublikował mapę pokazującą, że aktualny zasięg słowa Plins/Flins to południowa Brandenburgia oraz duża część Saksonii — od Lipska do polskiej granicy, na południu do gór Rudawskich. ^{[ 14 ]} Słowo to uznaje się za słowiańskie.

Jest ono obecne w dużej części Polski, choć zazwyczaj uznaje się je za pochodzące z języka niemieckiego. Prof. Dorota Krystyna Rembiszewska z Instytutu Slawistyki PAN wyjaśnia:

"Kolejną pożyczką niemiecką jest wyraz plince, zapisany w jednej ankiecie w powiecie olsztyńskim. Jest to pożyczka zwrotna. Już dawno (np. Beyersdorff 1868, 499) stwierdzono, że niem. wyraz Plinze, Plinse, Flinze, Flinse 'placki ziemniaczane' jest pochodzenia słowiańskiego. Początkowo przyjmowano tu wpływ ros. блин , блины (Knoop 1890, 13; Kiparsky 1936, 147; Wick 1939, 78-79), co przejął również słownik etymologiczny języka niemieckiego. Później jednak, po recenzji 12 i 13 wydania słownika F. Klugego sporządzonej przez M. Vasmera (1947, 450), powszechnie uznano, że — ze względu na stopień nasilenia tej pożyczki w gwarach niemieckich — jej źródłem był najpewniej język górnołużycki, a mianowicie głuż. blinc, mlinc 'naleśnik, omlet'. Pożyczka ta, przejęta w XVI w., na gruncie niemieckim rozszerzyła się na znacznym terytorium, przybierając różne postaci: Blinse, Blinz, Blinzen, Plinze, Plinz, Plintzen, Plins, Plints, Plinse — i z wtórnym f- w nagłosie wyrazu — Flinze , Flinse , Flinsen. (...) Pożyczka ta była znana powszechnie też w gwarach niemieckich na terenie byłych Prus Wschodnich i Zachodnich, o czym świadczy jej obszerne hasło Flins w słowniku pruskim (...). Oznaczała ona tam: 1. 'cienki, płaski placek z ciasta zrobionego z mąki, mleka i jajek' — w tym znaczeniu występuje powszechnie w gwarach pruskich (...) Nazwa ta ekspandowała na dalsze tereny. Notują ją, we wtórnej postaci fonetycznej, słowniki rejestrujące leksykę na północnym wschodzie Polski. Są to flindzki 'placki na psim smalcu' — z Tykocina na Podlasiu (Słownik tykociński), flindz 'placek, oładek' — z Suwalszczyzny (Bacewicz 2011, 85), flindze 'placuszki w kształcie kotletów, z rozczyny, smażone na patelni' — z Augustowskiego i terenów przyległych (Osipowicz 2009, 66), flindzy 'placki ziemniaczane' — z Przerośli na pograniczu Suwalszczyzny i Mazur (Ratasiewicz 2010, 35)". ^{[ 15 ]}

Można do tego dodać: w Wielkopolsce na placki ziemniaczane mówi się plyndze lub plendze, zaś na Pomorzu także plincki.

Kwarc i kwark czyli słowiański twarożek

Wskazywałem wyżej, że znaczenie imienia boga Flinsa można wyjaśnić w oparciu o starowysokogermańskie słowo flins, które znaczy 'krzemień'. Nie oznacza to jednak, że jego pierwotnym źródłem imienia jest język germański. Słowo najprawdopodobniej jest pierwotnie (bałto)słowiańskie. Świadczy o tym fakt, że bardzo blisko z Flinsem związana odmiana krzemienia — kwarc, w języku niemieckim pochodzi właśnie z języka słowiańskiego. Podaje się dziś, że polskie słowo kwarc pochodzi z języka niemieckiego od słowa Quarz, ale jest to kolejny przykład wspominanej wyżej pożyczki zwrotnej. Brückner, który znany jest z tego, że przesadnie dużo słowiańskich treści kulturowych wywodzi z Niemiec, pisze: "ze słowiańskiego twaróg pożyczyli Niemcy swój Quarg (kw- zamiast tw-, jak np. Quartz z twardziec, Quarz nie można bowiem z germańskich języków wytłumaczyć)". ^{[ 16 ]} Niemieckie słowo Quarz wywodzi się z średniowysokogermańskiego słowa twarc, to zaś z języka zachodniosłowiańskiego. Oxford English Dictionary angielskie słowo quartz wywodzi z niemieckiego, a niemieckie z polskiego: "Mid 18th century: from German Quarz, from Polish dialect kwardy, corresponding to Czech tvrdý 'hard'". ^{[ 17 ]} Zamiana kw- na tw dokonała się zatem w polskim słownictwie gwarowym (słowo kwardy jako twardy występuje jeszcze w Chłopach Reymonta), stąd poprzez górników łużyckich przedostała się do języka niemieckiego, z niemieckiego weszła do angielskiego i dalej objęła cały świat. Jest czymś niezwykłym, że najpowszechniejszy minerał na świecie swoją nazwę zawdzięcza polskiej gwarze. Dowód w tej sprawie przeprowadził w roku 1902 Czesław Mąkowski na łamach czasopisma Kosmos. Kwarc — to słowiański: twardziec, twardec, twardc, wymawiany, jak w niektórych polskich gwarach, kwardy. „Słowiańscy przodkowie — pisał Mąkowski — pozostawili po sobie w dorobku cywilizacyjnym ludzkości ciekawy i piękny pomnik lingwistyczny, który dzisiaj, acz przeobleczony w szatę niemiecką, cieszy się wyjątkowo rozległem rozpowszechnieniem w terminologii skałoznawczej mnogich ludów".

Mąkowski nie był jednak ani językoznawcą, ani też historykiem, lecz górnikiem i geologiem, więc dziś jego wywody warto nieco rozwinąć, spróbować nieco skorygować. Niemieckie słowa Quark (twaróg) oraz Quarz (kwarc) językoznawcy wywodzą z tego samego słowa germańskiego: twarc. ^{[ 18 ]} Oba wywodzą się z tego samego słowa słowiańskiego. Powszechnie podaje się, że Quarz pochodzi od słowiańskiego twardy/kwardy, zaś Quark od słowiańskiego twaróg. Niemiecki słownik etymologiczny podaje, że germańskie słowo twarc wywodzi się z dolnołużyckiego słowa twarog. ^{[ 19 ]} Od średniowysokogermańskiego twarc wywodzą się określenia sera białego w językach germańskich (niemiecki: Quark, angielski: quark, holenderski: kvark/kwark, norweski i szwedzki kvarg). Słowo twaróg związane jest ze słowiańskim *tvȃrь (tworzenie, twór), *tvь̑rdъ (twardy, solidny), por. białoruskie tvarýc 'tworzyć'. Te z kolei mają źródło w PIE: *(s)twer- „chwycić, trzymać, twardy". Jeśli zatem imię Swaróg poprawnie wiąże się ze słowem twaróg, to odnosiłoby się ono do boga twórcy/stwórcy.

Dlaczego jednak kwarc pochodzi od słowiańskiego słowa oznaczającego biały ser? Ustaliliśmy, że nazwa kwarc pochodzi bez wątpienia od łużyckich górników. Najsłynniejszym, najczystszym, wydobywanym od niepamiętnych czasów kwarcem łużyckim jest ten z Gór Izerskich, który nosił imię Flinsa czyli Swarożyca. Kwarc ten zwiemy mlecznym: Milchquarz, Milky quartz. Od niego pochodzi łużycka nazwa, dlatego właśnie nadano mu nazwę związaną z nabiałem.

Od germańskiego określenia twarogu pochodzi nazwa cząstki elementarnej kwark. Odkrywcą kwarków byli George Zweig oraz niezależnie Murray Gell-Mann. Zweig nazwał je asami (określenie związane z mitologią germańską), zaś Gell-Mann kwarkami. Przyjęła się nazwa kwark. Fizyk twierdzi, że zaczerpnął ją ze zdania Three quarks for Muster Mark! z powieści Finnegans Wake autorstwa Jamesa Joyce’a. Zdanie to jest zniekształconą formą okrzyku Drei Mark für muster Quark! (niem. „Trzy marki za znakomity twaróg!"), który autor usłyszał na targu. Bez względu jednak na te niezwykłe wprost perypetie terminologiczne źródła nowej cząstki faktem jest, że korzeniami sięga ona mitologii słowiańskiej. Mieliśmy zatem dwóch odkrywców kwarków. Jeden nazwę zakotwiczył w mitologii germańskiej, drugi (nieświadomie) w słowiańskiej. Przeważyła ta ostatnia.

Wiedząc zatem, że zarówno niemieckie słowa Quarz i Quark pochodzą z jednego słowiańskiego słowa, możemy powiedzieć, że zarówno najpowszechniejszy minerał na ziemi, jak i najbardziej elementarna cząstka wszechświata swoje nazwy wywodzą od polskiego określenia białego sera. Jest w tym głębokie piękno cywilizacji, gdyż historia sera zaczęła 7500 lat temu właśnie na naszych ziemiach, na Kujawach. Był to właśnie twaróg. Według badań lingwistycznych w tym samym czasie, 7500 lat temu, zaczął się kluczowy rozwój cywilizacji: powstanie kultury praindoeuropejskiej.

Zobacz komentarze (7)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Strona www autora  Liczba tekstów na portalu: 952  Pokaż inne teksty autora  Liczba tłumaczeń: 5  Pokaż tłumaczenia autora  Najnowszy tekst autora: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto