|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Państwo i polityka » Doktryny polityczne i prawne
Tożsamość budowana przez wykluczenie [1] Autor tekstu: Marek Przychodzeń
Przypadek Zachodu i Wschodu
Świat Zachodu
Ksiażka Anthony’ego Marxa Faith in Nation. Exclusionary Origins of
Nationalism została opublikowana w 2003 roku, nakładem wydawnictwa
Oxford University Press. Autor stara się w niej wykazać, że popularne,
ortodoksyjne ujęcie nacjonalizmu, dzielące go na tolerancyjny nacjonalizm
Europy Zachodniej oraz etniczny, nietolerancyjny nacjonalizm Europy Środkowej i Wschodniej, jest błędne. Wymienione historyczne nacjonalizmy, jak też te występujące
obecnie w Indiach, w Rwandzie czy na Bałkanach, posiadają bowiem pewną wspólną
cechę. Opierają się one na wyłączeniu pewnych grup ludzi, które to wyłączenie
ma spajać wewnętrznie grupę wyłączającą.
Fundamentalną przesłanką tej diagnozy może być wiedza na temat
psychiki ludzkiej, choć książkę Marxa można czytać w oderwaniu od założeń
natury psychologicznej, opierając się jedynie na badaniach historycznych.
Bazując jednak na pracach Henri’ego Tajfela,
[ 1 ]
Marx sugeruje, że być
może uniwersalną cechą ludzkiej psychiki jest wzmacnianie jednostkowej
lojalności wobec określonej grupy, poprzez dyskryminację jakiejś grupy zewnętrznej
wobec niej. Znalezienie kozła ofiarnego służy dodatkowo eliminacji wewnętrznej
agresji w grupie i zminimalizowanie podziałów w jej obrębie. Czy tezę tę da
się jakoś przełożyć i obronić w języku historycznych dociekań nad naturą
nacjonalizmu? Oby odpowiedzieć na to pytanie, należy w pierwszej kolejności
zdefiniować pojęcia.
Pojęcia, choć mogą być dowolnie definiowane, nie mogą być jednak
arbitralne, jeśli chcemy za ich pomocą badać określony fenomen. W przypadku
badań nad nacjonalizmem tzw. zachodnim, konsensus badawczy nakazuje badanie
nacjonalizmu, jako fenomenu w pełni rozwiniętego, dopiero od drugiej połowy
XVIII w., a przy tym definicje opisujące taki nacjonalizm miały często, według
Marxa, charakter esencjalistyczny. Zakładano bowiem,
[ 2 ]
że do powstania
nacjonalizmu potrzebny jest jakiś rodzaj jedności, w pełni
homogeniczna opinia publiczna, przedustawna solidarność wywodząca się z jedności ludu, przodków czy kultury. To
założenie jest związane, według Marxa, ze źle ustawioną granicą czasową,
fałszującą proces powstawania nacjonalizmu, granicą pochodną arbitralnej
dystynkcji pomiędzy nacjonalizmem w pełni rozwiniętym i prenacjonalizmem.
Dystynkcja ta również napędza błędne definicje wywodzące nacjonalizm
zachodni z rozwoju kapitalizmu i jego homogenizującego wpływu na społeczeństwa.
Gdy ją zarzucić, okaże się, że nacjonalizm posiada korzenie wcześniejsze
niż XVIII wieczne, a kapitalizm, homogeniczna opinia publiczna i nacjonalizm często
się ze sobą rozmijały. Marx definiuje nacjonalizm w następujący sposób:
|
kolektywne
uczucie lub tożsamość łącząca lub przywiązująca razem te jednostki, które
podzielają uczucie politycznej solidarności rozciągającej się na dużą
skalę, nakierowane na utworzenie, legitymizację lub obalenie państw.
[ 3 ] |
|
Identyfikacja nacjonalizmu w takim ujęciu posiada według Marxa pewne
swoiste właściwości. Odróżnia się go od uczuć i sentymentów nie związanych z działalnością państwowotwórczą. Nie obejmuje on np. patriotyzmu, polegającego
jedynie na obronie przed obcym atakiem, bez odniesienia do struktur państwa
(przykład autora), podobnie jak
rewolt przeciwko dotkliwemu opodatkowaniu li tylko.
Nacjonalizm
nie wyłania się również w ramach imperiów, choć nie jest to efekt
wprowadzenia określonej definicji. W tychże bowiem władza polityczna wykracza
poza granicę państw (chciałoby się powiedzieć, narodowych) i często jest
sprawowana za pomocą siły raczej niż lojalności.
Trudno tu o jasne rozgraniczenie przedmiotu nacjonalizmu (państwa) od
imperium, jeśli za Marxem uznamy, że taki przedmiot nie jest dany, lecz
podlega procesowi konstrukcji, zarówno oddolnej, jak i odgórnej. Wyłączenie
imperiów na mocy definicji Marxa nie jest zatem zabiegiem definicyjnym, lecz
obserwacją empiryczną — imperia natrafiają po prostu na poważne przeszkody w tworzeniu powszechnej lojalności. Ślady tego procesu widać będzie na przykładzie
Hiszpanii.
Wymienione w definicji Marxa uczucie różnicuje tych, którzy należą oraz tych, którzy
nie należą do określonej wspólnoty. Charakter tego uczucia nie jest
historycznie określony i musi być aktywnie konstruowany, zarówno przez elitę,
jak i przez poddanych. Takie zabiegi tworzenia i manipulowania tożsamością
nie odbywają się w próżni, lecz są warunkowane wcześniejszymi
uprzedzeniami, historycznie zdeterminowanymi, choć uchodzącym za odwieczny i naturalny „habitus"
[ 4 ].
Na tym zasadza się również krytyka teorii racjonalnego wyboru w wykonaniu
omawianego autora: historycznie nacechowana ideologia lub przesąd stanowi
ograniczenie możliwych posunięć politycznych. Ideologie takie czy przesądy
mogą się utrzymywać nawet wtedy, gdy stają się kosztowne i nieopłacalne.
Marx w szczególności podkreśla, że tożsamości mogą, lecz nie muszą być
inspirowane wysiłkiem elit, tak jak mogą, lecz nie muszą legitymizować państwo. W tym ostatnim przypadku, sentyment narodowy może wiązać ludność nawet
przed realnym powstaniem państw lub w ogóle bez nich. Wedle definicji,
nacjonalizm zakłada ideał państwa narodowego, jednak istniejącego choćby
tylko w sercach i umysłach wierzących. Zatem główną cechą, która odróżnia
nacjonalizm od zjawisk takich jak etniczność, klasowość, kultura lub
regionalizm, jest powiązanie go z instytucją państwa: nacjonalizm jest
uczuciem skierowanym za, a nawet przeciwko państwu o ile, jak się domyślam,
nie jest to uczucie czysto anarchistyczne, tylko stoi za nim wizja określonej
wspólnoty i pokrewieństwa.
Tego rodzaju
definicja w opinii Marxa pozwala przełamać trzy podstawowe błędy
dotychczasowych teorii nacjonalizmu: a) zbyt wąskiego datowania historycznego
pojawienia się nacjonalizmu, b) tendencyjnego analizowania nacjonalizmu, jako
fenomenu powstałego na skutek rozwoju nowoczesnej techniki i kultury, c)
ucieczki od badania przednowoczesnych warunków formowania się nacjonalizmu.
Ten ostatni problem nie jest związany jedynie z definicyjnym uprzedzeniem wcześniejszych
badaczy, łączy się on także z trudnością zdobywania materiałów np. na
temat świadomości narodowej ludzi niepiśmiennych.
Pierwszy i ostatni punkt właściwie warunkują się wzajemnie. Anthony Marx postrzega
trudności metodologiczne związane z identyfikacją postaw ludów wieku XV czy
XVI jako jeden z elementów błędnego datowania historycznego nacjonalizmu typu
zachodniego. Według autora problemy te nie są jednak nieprzekraczalne, inaczej
należałoby błędnie skoncentrować się jedynie na działaniach elit i adekwatnie definiować nacjonalizm. Pośrednim wskaźnikiem ludowych przekonań
staje się w dziele Marxa potoczna retoryka tamtych czasów, szeroki udział
ludności w protestach masowych, zamieszkach i wojnach.
Oczywiście
Marx zauważa istotną rolę elit państwowych i elit z nimi konkurujących,
jaką te odegrały w procesie powstawania uczuć narodowych. Elity w istocie
pragnęły konsolidować państwo, między innymi w odpowiedzi na rosnące zagrożenie
ze strony innych państw, jednak sama taktyka „dziel i rządź", w mniemaniu
Marxa, nie mogła zapewnić lojalności ludu, niezbędnej dla scentralizowanego
państwa. A zatem, powiada autor, elity musiały iść na ustępstwa wobec mas,
których poparcia gorliwie szukały.
Tak
ujęty nacjonalizm nie wymagał w pełni rozwiniętej homogenizacji społeczeństwa, czy demokratycznego
samostanowienia. Odwołanie do państwa w łonie sentymentu nacjonalistycznego
może być jedynie wyobrażeniem lub implikacją zawartą w „rudymentarnej
idei lub lojalności skierowanej na rzecz lub przeciwko państwu",
[ 5 ] a nacjonalizm jest stopniowym procesem przechodzenia od wyobrażeń do narodowej
jedności, którego początków można szukać w średniowieczu.
[ 6 ]
Proces ten nie zakończył się po dziś dzień, gdyż trudno mówić o absolutnej spójności narodowej w jakimkolwiek kraju.
Nacjonalizm w ujęciu Anthony’ego Marxa uzyskuje istotną rolę w początkach ery nowożytnej,
gdzie wraz konsolidacją władzy państwowej wychodzi na plan pierwszy. Choć
trudno uzyskać wyraźne dowody na istnienie tego rodzaju nacjonalizmu (w porównaniu
np. z okresem późniejszym, w którym rozwinął się nowoczesny kapitalizm)
oraz można twierdzić, że naród jako taki jeszcze wtedy empirycznie nie
istniał, taka diagnoza, zdaniem autora, mija się z istotą rzeczy. Problemem
ówczesnym było bowiem to że, paradoksalnie, „nacjonalizm nie istniał, a więc
musiał zostać stworzony".
[ 7 ]
Marx rozwój nacjonalizmu od wczesnych czasów nowożytnych rozpatruje
na przykładzie Anglii, Francji i Hiszpanii. Wybór ten spowodowany jest następującymi
czynnikami
a) imperia wschodu zostają wykluczone, ze względu na zainteresowanie
Marxa jednostkowymi państwami
b) we Włoszech i Niemczech państwa powstały zbyt późno, by można je
było owocnie badać w kontekście początków powstawania państw
c) w Irlandii, krajach skandynawskich i Beneluksu rzeczywistość
polityczną kształtowały siły zewnętrzne
d) rozpatrywane trzy kraje (Anglia, Francja i Niemcy) były podstawą
kontestowanego przez Marxa rozróżnienia na nacjonalizm zachodni i wschodni.
Zanim przejdę
do dokładniejszego omówienia książki Faith in Nation być może warto
przedstawić koncepcje, którym Marx się przeciwstawia. Podejście wiążące
nacjonalizm w powszechnie podzielanych wyobrażeniach („wyobrażona wspólnota"
Benedicta Andersona) wg autora być może wyjaśnia strukturę spójnej świadomości
społecznej, ale nie jej genezę, a w szczególności rolę państwa w wyłanianiu
się określonych wspólnot, które to wspólnoty następnie obejmowały we władanie
instytucje polityczne państwa. Marx przeciwstawia się twierdzeniu Andersona,
iż „język … jest całkowicie inkluzywny"
[ 8 ],
bowiem piśmiennictwo często wywoływały konflikty (np. religijne). Teoria
upatrująca źródło nacjonalizmu w rozwoju kapitalizmu (Ernest Gellner) być
może wyjaśnia charakter XVIII wiecznego nacjonalizmu, jednak kapitalizm jako
taki rozwijał się często przy braku kulturowej jednolitości, a sama lojalność
ludu wobec państw powstała wcześniej, niż kapitalizm masowy. Ten ostatni
zresztą w fazie początkowej generował konflikty (klasowe) raczej niż jedność i problem ten musiał być rozwiązany środkami politycznymi. Pomagały w jego
rozwiązaniu również szkoły, choć był okres, w którym konflikt klasowy
występował pomimo braku odpowiednich instytucji edukacyjnych. W gruncie rzeczy
Marx przekonująco pokazuje, że każdy z elementów takich jak państwo,
[ 9 ]
modernizacja czy nawet zaangażowanie mas w proces polityki prowokowały
konflikt, obok swej funkcji jednoczącej — piśmiennictwo (pamflety) często
wywoływało niezgodę, tak jak interesy ekonomiczne i wybiórczo przyznawane
prawa.
[ 10 ] O ile również te efekty generował również wczesny nacjonalizm oparty na
wykluczeniu religijnym, ten właśnie nacjonalizm według autora odpowiada za
konsolidację państw i narodów w okresie wczesnej nowożytności, okresie,
kiedy to rola państw i narodów zyskała zupełnie pierwszorzędne znaczenie.
Wiązało się to właśnie z potrzebą budowania scentralizowanego państwa, co z kolei spowodowane było a) wzrastającym zagrożeniem zewnętrznym, b) zwiększoną
aktywnością kapitalistyczną, c) zainteresowaniu władców zwiększeniem swej
władzy.
1 2 3 4 5 6 Dalej..
Przypisy: [ 1 ] Tajfel Henry Differentiation between Social Groups (Academic Press, 1972). [ 2 ] Berlin Isaiah, Vico and Herder (Random House, 1976); Greenfeld, Liah
Nationalism. Five Roads to Modernity (Harvard University Press, 1992),
Kohn, Hans Western and Eastern Nationalisms w: John Hutchinson i Anthony
D. Smith, (eds) Nationalism (Oxford University Press, 1994). [ 3 ] Marx Anthony Faith in Nation. Exclusionary Origins of Nationalism (Oxford
University Press, 2003), str. 6. [ 4 ] Bourdieu Pierre, Outline of a Theory of Practice (Cambridge
University Press, 1977). [ 5 ] Marx Anthony Faith... str. 9. [ 6 ] Hastings, Adrian The Construction of Nationalism (Cambridge University
Press, 1997). [ 7 ] Marx Anthony Faith... str. 9. [ 8 ] Anderson Benedict Imagined Communities (Verso, 1983), str. 122 za:
Marx, Faith... str. 192. [ 9 ] Bendix Reinhardt Nation Building and Citizenship (Berkeley, 1964);
Marshall T. H. Citizenship and Social Class (Pluto, 1992). [ 10 ] por. Marx, Faith... str. 192. « Doktryny polityczne i prawne (Publikacja: 04-02-2005 )
Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 3924 |
|