|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Prawo » Prawo wyznaniowe
Zasada rozdziału kościoła od państwa w polskim prawie i praktyce politycznej [3] Autor tekstu: Paweł Borecki
Sprzeciw Episkopatu wobec konstytucjonalizacji zasady
rozdziału wpływał na postawę głównych ugrupowań politycznych podczas
debaty ustrojowej. Z pośród siedmiu projektów konstytucji, które stały się w 1994 r. przedmiotem pierwszego czytania w Zgromadzeniu Narodowym tylko projekt
Unii Wolności (UW) bezpośrednio odwoływał się do tej reguły. [ 25 ] W trakcie prac nad przepisami wyznaniowymi na forum Komisji Konstytucyjnej
Zgromadzenia Narodowego przedstawiciele Kościoła Katolickiego, NSZZ
„Solidarność" oraz wpływowi reprezentanci UW kwestionowali zasadę
oddzielenia vel rozdziału kościoła i państwa odwołując się do socjologicznej koncepcji tych podmiotów jako wspólnot
odpowiednio wiernych i obywateli, w znacznej mierze tożsamych, zamieszkujących
to samo terytorium. Przywoływano także wątpliwe argumenty historyczne,
zgodnie z którymi instytucja rozdziału jako taka miała mieć nie liberalny,
lecz komunistyczny, wręcz stalinowski rodowód i służyć w okresie Polski
Ludowej, podobnie jak zasada świeckości państwa czy jego neutralności światopoglądowej,
do zwalczania Kościoła i dyskryminacji wierzących. Popierali oni natomiast
konstytucjonalizację konkordatowej zasady niezależności i autonomii kościoła i państwa w swoich dziedzinach. Kontradyktoryjnie reprezentanci Sojuszu Lewicy
Demokratycznej oraz Unii Pracy opowiadali się za zamieszczeniem w ustawie
zasadniczej formuły rozdziału, czy też oddzielenia kościoła i państwa,
uzasadniając to zwłaszcza negatywnymi doświadczeniami stosunków konfesyjnych w Polsce po roku 1989 oraz koniecznością zapobieżenia funkcjonalnej
interferencji kościoła i państwa. Kwestionowali zasadę niezależności i autonomii tych podmiotów jako niezgodną z zasadą suwerenności państwa.
[ 26 ] W ostatecznym wariancie art. 25 Konstytucji, określającym zasady relacji
instytucjonalnych między państwem a związkami wyznaniowymi, uchwalonym 2
kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe na podstawie projektu KKZN z 5.4.1995 r., zabrakło formuły rozdziału. Zdecydowała tym przede
wszystkim obawa ugrupowań tzw. koalicji konstytucyjnej, że w przeciwnym razie
Episkopat może wezwać wiernych do odrzucenia Konstytucji w referendum.
Zasada rozdziału w wersji przyjaznej została we współczesnej
polskiej ustawie zasadniczej wyrażona nie wprost, a ponadto przy użyciu
terminologii oryginalnej lub wywodzącej się z nauczania społecznego Kościoła
katolickiego. Art. 25 ust. 3 stanowi bowiem, że „stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami
wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz
wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania
dla dobra człowieka i dobra wspólnego". Normy te uzupełniała wyrażona w art. 25 ust. 2 dyrektywa, iż „władze
publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach
przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych obywateli,
gwarantując swobodę ich wyrażania w życiu publicznym". Ustrojodawca
eksponuje zatem charakterystyczną dla systemu rozdziału autonomię wewnętrzną
związków wyznaniowych, czyli ich zdolność do tworzeni własnego prawa wewnętrznego,
oraz niezależność państwa i kościoła w swoich dziedzinach, wyklucza zatem
ingerencję zarówno państwa jak i wyznań w sprawy wewnętrzne partnera.
Konstytucja oddaje istotę systemu rozdziału. Wyklucza jednak antagonistyczne
przeciwstawienie państwa oraz związków wyznaniowych, nakładając na nie
obowiązek współdziałania. Model rozdziału sformułowany w Konstytucji z 2.4.1997 r. nie jest zatem sprzeczny z jego koncepcją wyrażoną w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Użyta terminologia nie jest jednak
dość jednoznaczna, nie posiada jeszcze wypracowanej i powszechnie przyjętej
wykładni w doktrynie prawa oraz w orzecznictwie. Nie gwarantuje zatem, iż
stanie się dostateczną barierą chroniącą państwo przed ingerencją oraz
instrumentalizacją ze strony Kościoła większościowego. [ 27 ]
O ile współczesny konstytucyjny model stosunków
wyznaniowych nadal można określić jako system przyjaznego rozdziału państwa i związków wyznaniowych, to występują wyraźne napięcia, wręcz sprzeczności,
między zasadą rozdziału a postanowieniami szeregu aktów prawnych rangi
ustawowej i podstawowej. Legitymizacji tego stanu rzeczy dokonał jednak w swoim
orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny. Dla kompleksowego określenia systemu
odniesień państwa oraz wyznań w kontekście przepisów wyznaniowych nie tylko
Konstytucji lecz również aktów prawnych niższego rzędu adekwatne wydaje się
określenie — rozdział kulejący. Analiza przemian w stosunkach wyznaniowych w III RP pozwala dotychczas na wyróżnienie w wymiarze ustawodawczym dwóch fal
konfesjonalizacji państwa, negacji oddzielenia związków wyznaniowych od państwa, w wymiarze prawodawczym. Pierwsza nastąpiła w okresie lat 1991 — 1993, jej zwieńczeniem
stało się 28.7.1993 r. podpisanie Konkordatu. Druga przypadała w latach
1997 — 1999 i była ściśle związana z ratyfikacją i wykonaniem traktatu ze
Stolicą Apostolską. Przemiany wspomniane miały podłoże polityczne — okazały
się ściśle związane z wynikami wyborów parlamentarnych i sukcesem ugrupowań
prawicowych o orientacji konfesyjnej. Jest rzeczą znamienną, że w latach 1993
-1997 oraz 2001 — 2005, tzn. w okresie przewagi ugrupowań lewicowych,
proces konfesjonalizacji państwa był jedynie powstrzymywany, nie nastąpiło
natomiast zjawisko odwrotne: resekularyzacji państwa i życia politycznego.
Odstępstwa od zasady rozdziału kościoła i państwa były w pierwszej połowie
lat dziewięćdziesiątych tak liczne, iż uzasadniały rozważenie hipotezy
wygaśnięcia normy zawartej w art. 82 ust. 2 na skutek desuetudo.
[ 28 ] W ustawa z 7.9.1991 r. o systemie oświaty nie tylko dopuściła
nauczanie religii w szkołach publicznych zgodnie z wolą zainteresowanych, ale
przede wszystkim jako jedną z zasadniczych
dyrektyw funkcjonowania systemu oświatowego wskazała respektowanie chrześcijańskiego
systemu wartości. Podobnie zgodnie z ustawą z 29.12.1992 r. o radiofonii i telewizji audycje nadawców zarówno
publicznych, jak i prywatnych winny respektować zwłaszcza chrześcijański
system wartości. Przytoczone ustawy dowodzą zatem zaniku funkcjonalnego
rozdziału związków wyznaniowych i państwa oraz jego neutralności światopoglądowej,
skoro prawodawca, a w konsekwencji także organy władzy wykonawczej mają
gwarantować respektowanie wartości religijnych. Rozdział funkcjonalny
wspomnianych podmiotów podważyła także ustawa z 24.7.1998 r. o zmianie
ustaw — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw przyznała duchownym
jedenastu kościołów i związków wyznaniowych funkcje urzędników stanu
cywilnego w zakresie udzielania małżeństw wyznaniowych ze skutkami cywilnymi.
Na interferencję funkcjonalną, ale także organizacyjną Kościoła
Katolickiego oraz państwa wskazuje art. 22 Konkordatu z 1993 r., przewidujący
powołanie wspólnej komisji układających się stron dla przygotowania
koniecznych zmian w sprawach finansów instytucji i dóbr kościelnych oraz
duchowieństwa. Przepis ten pozwala kwestionować uprawnienia naczelnych organów
państwa polskiego do uregulowania zwłaszcza spraw opodatkowania czy dotowania
kościelnych osób fizycznych i prawnych.
Zanegowana została, stanowiąca jeden z filarów systemu
rozdziału, zasada niefinansowania przez państwo związków wyznaniowych, w stopniu uzasadniającym tezę o jej faktycznym uchyleniu. Państwo w całości
utrzymuje mające charakter wyznaniowy: Chrześcijańską Akademię Teologiczną
oraz Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego (uprzednio Akademię
Teologii Katolickiej) w Warszawie. Rokrocznie od 1992 r., dotacje z budżetu państwa
na mocy ustawy 14.7.1991 r. otrzymuje Katolicki Uniwersytet Lubelski. Od
1998 r. tego rodzaju wsparcie ma Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie na
podstawie ustawy z 26.6.1997 r. o finansowaniu Papieskiej Akademii
Teologicznej z budżetu państwa. Finansowanie wyznań przez państwo wiąże się w Polsce niejednokrotnie z zanikiem odrębności organizacyjnej instytucji państwowych
względem związków wyznaniowych. W wyniku ustawy z 10.3.1994 r. o utworzeniu Uniwersytetu Opolskiego Instytut Teologiczno-Pastoralny w Opolu został
przekształcony w Wydział Teologiczny, którego koszty funkcjonowania z wyjątkiem
kosztów utrzymania i funkcjonowania obiektów, pokrywa państwo. Podobnie w 1999 r. Warmiński Instytut Teologiczny zapoczątkował w wyniku utworzenia
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego tamtejszy Wydział Teologiczny finansowany z budżetu państwa w całości, z wyjątkiem wydatków na inwestycje i remonty
obiektów Wydziału. Na podobnych zasadach funkcjonują katolickie wydziały
teologiczne na Uniwersytetach we Wrocławiu, w Szczecinie, w Poznaniu, w Toruniu czy w Katowicach. Na Uniwersytecie w Białymstoku działa
Wydział Teologii Prawosławnej. W skład władz tych uczelni wchodzą
przedstawiciele wydziałów teologicznych, które zarazem podlegają nadzorowi władz
właściwych kościołów. Funkcjonariuszami państwowymi, opłacanymi przez państwo
są kapelani w Wojsku Polskim, w Policji, w Straży Granicznej, w Biurze Ochrony
Rządu czy w Państwowej Straży Pożarnej. Katecheci w szkołach publicznych są
zatrudniani i wynagradzani zgodnie z Kartą Nauczyciela. Reasumując należy
stwierdzić, że po 1989 r. państwo polskie na szeroką skalę wspiera bezpośrednio
finansowo misję religijną związków wyznaniowych, przede wszystkim Kościoła
katolickiego.
1 2 3 4 Dalej..
Przypisy: [ 25 ] Model
stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi został określony w rozdziale I projektu, pt. Rzeczpospolita. Zasady podstawowe, w art. 8:
1. Stosunki między Państwem a Kościołem Rzymskokatolickim oraz innymi
Kościołami i związkami wyznaniowymi oparte są na zasadach rozdziału,
niezależności i wzajemnego poszanowania.
2. W celu zaspokaja potrzeb obywateli Państwo współdziała z Kościołem
Rzymskokatolickim oraz innymi Kościołami i związkami wyznaniowymi. [ 26 ] Zob. szerzej P. Borecki, Proces kształtowania się modelu relacji państwo — Kościół w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997, „Przegląd
Religioznawczy" 2002, nr 4, s. 141 i nast. [ 27 ] Tego rodzaju
obawy znajdują uzasadnienie w treści Deklaracji Rządu Rzeczypospolitej
Polskiej z dnia 15.4.1997 r. w celu zapewnienia jasnej wykładni przepisów
Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polska, podpisanego w Warszawie w dniu 28.7.1993 r., przyjętej w uzgodnieniu ze Stolica
Apostolską. Dokonując wykładni wyrażonej w art. 1 traktatu zasady niezależności i autonomii państwa i Kościoła, każdego w swoim zakresie, stwierdzono, iż
zasada ta „jest w istocie nadaniem wyrazu prawnego praktyce jaka wytworzyła
się w Polsce na przestrzeni ostatnich lat. Oznacza ona z takiego pojmowania
norm konstytucyjnych, które wyrażało stosunek antagonistyczny, na rzecz wykładni
zakładającej współdziałanie dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego".
Owa „praktyka jaka wytworzył się w Polsce na przestrzeni ostatnich lat" z perspektywy roku 1997, to ingerencja hierarchii Kościoła katolickiego w politykę państwa, mniej lub bardziej udane próby jego instrumentalizacji oraz
negowanie zasady neutralności światopoglądowej państwa. [ 28 ] J. Brożyniak, jw., s. 48-54. « Prawo wyznaniowe (Publikacja: 03-02-2006 )
Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 4585 |
|