„Dopóki nie istnieje poprawne opracowanie morfologiczne, dopóty nie może być właściwego opracowania historycznego”. To słowa W. J. Proppa, który pisze dalej tak: „Jeśli nie potrafimy podzielić bajki na jej części składowe, to nie będziemy mogli dokonać prawidłowego porównania… Jeśli nie umiemy porównać dwu bajek, to jak można badać związki bajki z religią, jak porównywać bajkę z mitem?” ^{[ 1 ]}

|Analizując postać dżinna skupimy się na średniowiecznej literaturze ludowej, przebadamy jedynie najważniejsze z ról jakie może pełnić demon. Strukturalistyczna metoda Proppa ogranicza się jedynie do folkloru. Wyróżnikiem bajki magicznej są jej funkcje oraz ich powtarzalność. Autor mówi o 31 funkcjach, wzajemnym oddziaływaniu i kolejności występowania. Następnym krokiem jest przypasowanie funkcji między działające postaci w bajce. Temu właśnie poświęcona jest ta praca. Zbadamy jakie funkcje może pełnić dżinn w bajce magicznej, a następnie odniesiemy je [funkcje] do mitu. Analizując postać dżinna posłużymy się wybranymi przykładami bajek magicznych z „Księgi tysiąca i jednej nocy”. ^{[ 2 ]}

„Morfologi bajki” ^{[ 3 ]} pozwoli nam poznać wyżej wspomniane funkcje i połączyć je w kręgi akcji ^{[ 4 ]}. W zależności od roli jaką będzie pełnił dżinn, takie zostaną mu przypisane funkcje. Korzystając z „Historycznych źródeł bajki magicznej” ^{[ 5 ]} znając już rolę dżinna, odniesiemy go, jak i otoczenie w którym występuje, do mitu.

Przyjmując pogląd Proppa, mit rozumiemy jako opowieść o bóstwach, istotach boskich, w których rzeczywistość wierzy lud. Wiara odnosi się do czynnika historycznego, nie psychologicznego. Mit i bajka nie różnią się formą, lecz funkcją społeczną. Funkcja społeczna mitu nie wszędzie jest taka sama, zależy od poziomu rozwoju ich kultury.

Mówiąc za Levy-Bruhlem ^{[ 6 ]} mity odnoszą się do samego rdzenia tego, co plemię uznaje za święte. Mity stanowią nie tylko część życia, ale są one częścią każdego człowieka. Bez mitów plemię nie byłoby w stanie istnieć. Mit związany jest z całą rzeczywistością narodu, produkcją, ustrojem społecznym, wierzeniami.

Początek procesu przerodzenia się mitu w bajkę to oderwanie się fabuły i aktu opowiadania od rytuału. Stopniowo dochodzi do tego, że mit traci swoje pierwotne znaczenie. Przekształca się w bajkę. Bajka wolna od uwarunkowania religijnego przekształca się w opowiadanie artystyczne. Kiedy mit przestaje być świętą opowieścią wtedy mamy do czynienia z narodzinami bajki. ^{[ 7 ]}

Mamy trudności z jednoznacznym rozdzieleniem bajki i mitu, jest to granica płynna co przysparza kłopoty w jej badaniu. Poddamy analizie mity ludów pierwotnych i powiążemy je z „Księgą tysiąca i jednej nocy”.

W okresie przedmahometańskim Arabowie nie tylko czcili bóstwa, ale także dżinny, mityczne istoty. Nazwa dżinn wywodzi się prawdopodobnie od łacińskiego słowa „genius” (duch opiekuńczy), są również trzy inne teorie wyjaśniające tę nazwę ^{[ 8 ]}. Wiara w nadprzyrodzone istoty stała się jedną z zasad islamu. W piątym dniu stworzenia Allach powołał do istnienia ogień Samum, który nie dawał ani ciepła, ani dymu. Następnie Stwórca kształtuje ducha Dżanna i nazywa go Maridż (płomień) oraz jego żonę Maridżę. Urodził im się syn którego nazwali Dżinn. Ojcu rodzili się synowie, Dżinnowi córki. Potomstwo łączyło sięze sobą. Tak powstało siedemdziesiąt tysięcy plemion demonów. Liczba ta ciągle się powiększała. Jest to jedna wersja mitu. W innej zamiast Dżanna występuje Szatan-Iblis jako protoplasta demonów. Jego potomstwo zajęło pieczary, pustynie, studnie, łąki, grobowce i inne nieczyste i niezaludnione miejsca. Allach dał demonom we władanie przestrzeń powietrzną poniżej nieba, oraz najniższe niebo. Mieli oni być posłuszni Allachowi i obowiązek głoszenia jego chwały. Dżinny długo czcili Stwórcę, ale w końcu odmówili posłuszeństwa. Litościwy wysyłał posłańców do dżinnów, ale ci byli mordowani. Miłościwy polecił dzieciom Dżinna, którzy pozostali w niebie, by zstąpili na ziemię i pokonali dzieci Dżanna. Zwolennicy Dżanna zostali pokonani i zepchnięci w odległe ziemskie zakątki. Wygrana strona czciła gorliwie Wszechmocnego, a w szczególności czynił to Iblis. Arbiter wywyższył go, aż w końcu zrzucił w otchłanie piekielne, kiedy nie chciał pokłonić się człowiekowi. ^{[ 9 ]}

Jak widzimy postać dżinna w mitologii arabskiej jest ambiwalentna. Występują w niej zarówno jako opiekuńcze jak i złe duchy. W zależności jaką rolę będzie pełnił w bajce magicznej będzie przybierał pozytywny lub negatywny aspekt. Niniejsza praca nie licząc drobnych wyjątków ogranicza się do pozytywnego aspektu demona, wbrew powszechnemu przekonaniu. Stoi także w opozycji do tradycji, do Koranu i hadisów.

Dżinn jako donator

Dżinn może pełnić rolę donatora. Bohater spotyka go na swojej drodze przypadkowo. Poddawany jest próbie, jeżeli przejdzie ją pomyślnie otrzymuje magiczny środek niezbędny do osiągnięcia celu. Bohater walczy z dżinnem, lituje się nad jego losem, uwalnia go, chroni przed śmiercią lub po prostu wita się z nim. Następnie otrzymuje magiczny przedmiot, w wielu przypadkach jest to ten sam bądź inny dżinn. Możemy wyróżnić dwa typy donatorów. Życzliwy, który stara się pomóc bohaterowi, przykład pierwszego typu donatora odnajdziemy m.in. w „Opowieści o Hasanie, złotniku z Basry”. ^{[ 10 ]} Donator wrogi, to taki, który przekazuje środek magiczny wbrew własnej woli.

Przyjrzyjmy się teraz różnym możliwościom spotkania demona. Może być on uwięziony w miedzianym dzbanie, z otworem zalanym ołowiem i odciskami pieczęci króla Sulejmana, syna Dauda. Ów wątek mitologiczny wyraźnie zachował się w „Księdze tysiąca i jednej nocy”. Zastanowimy się nad jego genezą. ^{[ 11 ]}

Najstarsze źródła związane z motywem dzbana, lampy odnajdujemy w państwie hetyckim. Mówią one o rytuale odprawianym w celu oczyszczenia pary królewskiej od „zła”, owo „zło” nie jest bliżej określone. Trzymano naczynie, do którego król i królowa spluwali. Następnie zamykano naczynie. Plucie symbolizowało ból, cierpienie, chorobę. Wszystkie te nieszczęścia zostały uwięzione w naczyniu na skutek owego zabiegu magicznego. Niekiedy naczynia z plagami znajdowały się w miejscu palenia zwłok, miejscu związanym ze śmiercią, ze światem podziemnym. W mitologii Wschodu głębiny morskie to również część świata zmarłych, a przecież lampy ze zbuntowanymi dżinnami zostały wrzucone także do mórz.

W „Iliadzie” pod tronem Zeusa znajdują się dwie gliniane beczki. W jednej zawierało się dobro, w drugiej zło. W micie o Prometeuszu także odnajdujemy glinianą beczkę. Pandora ją otwiera, uwalniając w ten sposób nieszczęścia i choroby.

W micie o Psyche bohaterka otwiera puszkę wypełnioną „złem”. Puszkę miała napełnić Prozerpina, władczyni świata podziemnego. Widzimy kolejne powiązanie ze światem podziemnym.

Mit o pojemniku w którym zamknięte jest „zło” prawdopodobnie pochodzi z tradycji syryjskiej. Ślady mitu odnajdujemy także w księdze Zachariasza (5, 5-11). Opisany jest zamknięty dzban, a weń znajdować się miała niewiasta uosabiająca bezbożność.

Wróćmy jeszcze do samej postaci proroka. Wspomina się także o jego pałacu w którym został pochowany. Analizowany przez nas zbiór tekstów zachował treści tych wierzeń.

Podania mówią o grupie dżinnów, zbuntowali się przeciw Sulejmanowi, a on wraz z pomocą swojego wezyra Asafa uwięzili nieposłuszne ifrity w opieczętowanych dzbanach. Uwięzionego demona możemy utożsamić z personifikowanym strachem zamkniętym w pojemniku, ze strachem, który człowiek jest w stanie przezwyciężyć i ujarzmić, czego najlepszym przykładem jest „Opowieść o rybaku i dżinnie”. ^{[ 12 ]}

Podsumowując rozważania dotyczącego mitu o naczyniu z uwięzionymi weń plagami, także demonami personifikacjami strachu, możemy stwierdzić, iż narodził się on w drugim tysiącleciu przed Chrystusem na obszarze małoazjatycko-syryjskim. Ów wątek przeniknął do mitologii greckiej, występuje także w „Księdze tysiąca i jednej nocy”.

Nie wszystkie dżinny zamknięte są w dzbanach z pieczęcią proroka. Demon może także być zaklęty w zwykłej lampie bądź pierścieniu. Występują również pod postacią zwierzęcą. Najczęściej jako wąż, żmija. Bohater widzi dwie żmije, jedna, mniejsza ucieka przed drugą. Lituje się nad gonioną i zabija większego napastnika. Demon pod postacią węża to częste zjawisko w arabskiej literaturze ludowej. Są to wyraźne ślady totemizmu. Zachowały się wzmianki o totemicznych klanach Arabów z czasu dżahilijji ^{[ 13 ]}. Ludzie uważali się za przodków jakiegoś zwierzęcia, co powodowało, iż dbano o dobre stosunki z siłami nadprzyrodzonymi. Arabowie wierzyli, że dżinny posiadają nadnaturalną moc, przekraczającą ludzkie możliwości. Zwierzęta i rośliny wedle beduińskich wierzeń są objawione przez wyższe moce . Jeżeli się ich nie drażniło, człowiek mógł być spokojny o swój los.

W starożytności na obszarze dzisiejszej Libii wierzono, że duchy zwierząt zabitych w ofierze przebywają w dużych, samotnie rosnących drzewach. Dżinny także można było odnaleźć w takich miejscach. Silna korelacja dżinna ze światem zmarłych również potwierdzana jest poprzez wierzenia egipskie. Nagle zmarły człowiek staje się Ifritem, nawiedzającym miejsce swojej śmierci. Według niektórych szkół islamskich człowiek zmarły popełniwszy grzech śmiertelny przemienia się w dżinna i udaje się do al-Barzah (rodzaj czyśćca).

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Inicjacja dziewcząt w starożytnym świecie minojskim Kultura Indusu i mity indyjskie

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word