Wąż w starożytnej kulturze semickiej identyfikowany był z siłami demonicznymi. W „Księdze tysiąca i jednej nocy” jest on ambiwalentny, jednak cecha demoniczności jest wyraźna. Demoniczny aspekt węża odsyła nas do wierzeń eschatologicznych Arabów. Dżinn stworzony został z dymu i ognia. Siedem kręgów piekielnych wywodzi swoją nazwę od ognia. Piekielne czeluści zamieszkują między innymi węże. Ślady wierzeń zachowały się także w średniowiecznej literaturze ludowej, np. w „Opowieści o przygodach Bulakiji” ^{[ 14 ]}. Bohater spotyka na wyspie węże. Te opowiadają mu, że Allach ukarał je za nieposłuszeństwo. Opisują piekło i istoty w nim mieszkające.

Jak dżinny wydostają się z podziemi na powierzchnię? „...piekło, kipiąc nieprzerwanie, dwa razy do roku wydaje westchnienia. Dzieje się to raz w zimie raz w lecie. Wiedz również, że wielki żar, jaki, jaki wytwarza w piekle siła nagromadzonej pary, sprawia, iż wypuszczając dech z siebie, wyrzuca nas ona ze swoich trzewi, po czym, wciągając oddech, z powrotem nas do swego brzucha wchłania”. ^{[ 15 ]}

W innym przypadku bohater odnajduje ukryte pomieszczenie. Wchodzi pod ziemię i widzi skorpiona, który jest również mieszkańcem siedmiu piekieł. Idąc dalej dostrzega komnatę, otwiera ją i widzi ogromne węże.

Zamek, to kolejne miejsce w którym możemy znaleźć demona. Miejsce to również powiązane jest z zaświatami. Aby dostać się w to odległe i niedostępne, wyludnione miejsce (jak wiemy krainy położone z dala od ludzkich osad zamieszkiwane były przez dżinny) bohater zostaje zaszyty w wielbłądzią skórę, porywa go jastrząb i zanosi na szczyt góry, następnie rozcina skórę i wychodzi. W innym opowiadaniu wielbłąda zastępuje muł. Obrzędy inicjacyjne poświadczone są w wielu mitach, w szczególności z terenów Oceanii. Przebywając w żołądku zwierzęcia nabywało się umiejętności magicznych, w szczególności mowy ptaków. Aby połączyć się ze zwierzęciem totemicznym należało zostać przezeń zjedzonym. W tym przypadku mit jest wtórny w stosunku do obrzędu. Połykany, znajdujący się wewnątrz bohater zostaje przeniesiony do innej krainy. Przebywanie w żołądku zwierzęcia symbolizowało zaświaty.

Przyjrzymy się temu zagadnieniu analizując „Opowieść o Hasanie, złotniku z Basry” oraz „Opowiadanie Dżanszacha” ^{[ 16 ]}. W obu przypadkach bohaterowie zostają przeniesieni przez ptaka do krainy zamieszkiwanej przez demony. Jeżeli chodzi o fabułę bajki magicznej to bohater właśnie tutaj uświadamia sobie brak czegoś, w tym wypadku chodziukochaną, przyszłą żonę. Zostaje poddany licznym próbom przez donatora, by otrzymać środek magiczny niezbędny do zniwelowania braku.

Umiejętności magiczne to nic innego jak tylko środek magiczny. Silne zaznaczona jest także postać ptaka. To właśnie on przenosi bohatera. Ukochana bohatera również występuje pod jego postacią. Nikt inny jak tylko ptak staje się pomocnikiem, który przenosi bohatera do królestwa ukochanej dżinniji. Tu należy zaznaczyć, że tylko w jednej z omawianych opowieści, mianowicie w „Opowieści o Dżanszachu” ptak pełni funkcję pomocnika (funkcji pomocnika poświęcony zostanie oddzielny akapit). W drugiej opowieści zastąpiony jest on dżinnem. Dżanszach nie posiadł umiejętności posługiwania się językiem ptaków, jednak spotyka Szejcha Nasra Króla Ptaków. To dzięki niemu bohater przemieszcza się między światami. W drugiej opowieści bohater wprawdzie nie posiada ptasiego pomocnika-jest on z nim utożsamiony. Porywa jedną, najpiękniejszą córkę królewską. „W tym śnie wszedłem do skarbca i zobaczyłem tam wielkie bogactwa, klejnoty, liczne rubiny. A ze wszystkich tych skarbów spodobało mi się tylko tych siedem kamyczków, gdyż przewyższały one wszystko inne. Potem wybrałem z owych siedmiu klejnotów jeden, najmniejszy wprawdzie, ale najładniejszy i najpiękniej błyszczący. Wziąłem go w dłoń, gdyż zachwyciło mnie jego piękno, i opuściłem z nim skarbiec. Gdy wyszedłem za drzwi, otworzyłem dłoń, pełen radości, i obracałem klejnot. Lecz oto pojawił się z dalekiego kraju jakiś nieznany ptak, nie należący do naszych ptaków, runął ku mnie z przestworzy, wyrwał mi klejnot z ręki i wrócił tam, skąd przybył” ^{[ 17 ]}

W obu przykładach istotną funkcję pełni zamek. Propp odnosi ją do motywu „wielkiego domu”, „domu mężczyzn”. Miejsce to związane było z inicjacją młodych adeptów. Załóżmy, że zamek pełni tę funkcję. W takim „domu” znajduje się tajemnicza komnata, jest to jedyna komnata do której nie można wchodzić. W tym przypadku złamanie zakazu przez bohatera nie wywołuje negatywnych skutków. W analizowanych przez nas opowieściach za drzwiami znajduje się przyszła ukochana. W „wielkich domach” wyodrębniano takie pomieszczenia, do których adept wchodzić nie mógł. Jedynie wtajemniczonym było to dozwolone. W materiale analizowanym przez Proppa w takiej komórce przebywał przyszły pomocnik bohatera. W „Księdze tysiąca i jednej nocy” zamiast pomocnika odnajdujemy królewnę. O dżinnie odgrywającym rolę królewny pisać będziemy później. Wracając do zamku. Adept w badanych opowieściach wydaje się być wtajemniczonym. Przeszedł inicjację. Pamiętamy, że przebywał w ciele zwierzęcia. Następnie łamie zakaz, który nie wywołuje żadnych konsekwencji. W efekcie bohater budzi w sobie poczucie braku, co składnia go do dalszego działania.

Dżinn pełniący rolę donatora jest postacią pozytywną, choć w tym zakresie zdarzają się odstępstwa i niejasności. Oczywiste są wyniki analizy większości przypadków dżinna jako darczyńcy magicznego środka. Bohater zostaje poddany próbie, otrzymuje magiczny przedmiot niezbędny do osiągnięcia celu.

Problematyczne jest „Opowiadanie o niewiernym wezyrze” ^{[ 18 ]}. Bohater spotyka w środku lasu płaczącą dziewczynę. Pomaga jej i otrzymuje magiczny środek w postaci modlitwy, fragmentu z Koranu. Mielibyśmy do czynienia z klasycznym przypadkiem dżinna w funkcji donatora. W Opowieści jednak czytamy dalej, że był to podstęp ghuli, aby zwabić księcia, a następnie go zabić. Bohater dowiedziawszy się o rzeczywistej naturze demona przestraszył się. Wyjawia ghuli, że jego wrogiem jest wezyr, a ta radzi, aby zwrócił się o pomoc do Allacha. Książę zwraca się do Miłosiernego, dżinnija odchodzi. Ów przypadek można różnie interpretować. Demon poddaje bohatera próbie, następnie przekazuje środek magiczny niezbędny do zwalczenia antagonisty. Ghula może także pełnić dwie funkcje, początkowo jest antagonistą, oszukuje bohatera, by następnie go zabić. Następnie zmienia swoją funkcję, bądź symultanicznie pełni obie, i przekazuje środek magiczny. Problematyczny jest również sam środek magiczny. Zwrócenie się z pomocą do Allach, czy recytacja Koranu to skuteczny sposób w walce z dżinnem. W tym jednak wypadku ghula nie umiera. Również sama zachowanie ghuli w tym opowiadaniu nie odpowiada wyobrażeniom arabskim. Ghule pierwotnie były aniołami, odmówiły jednak posłuszeństwa Allachowi i zostały porażone. Te które spadły do wody zostawały krokodylami, te zaś, które spadły na ziemie to właśnie ghule. To straszliwe wiedźmy przebywające na drogach i uprowadzające podróżnych.

Dżinn jako pomocnik

Dżinn występuje również w roli pomocnika. Umożliwia bohaterowi szybkie przemieszczanie się między krainami. Likwiduje nieszczęście lub brak, pomaga w ucieczce i wykonuje za bohatera trudne zadania. Propp wyróżnia trzy kategorie pomocników. Pomocnika uniwersalnego, zdolnego do wykonania wszystkich funkcji pomocnika. Częściowy mogący pełnić jedynie niektóre funkcje. Specyficzni pomocnicy specjalizują się tylko w jednej funkcji.

Jeżeli chodzi o funkcję przestrzennego przenoszenia bohatera, to jest ona powszechna w „Księdze tysiąca i jednej nocy”. Funkcja ta również może się łączyć z odczuciem nieszczęścia lub braku, następnie owo nieszczęście czy brak zostają zlikwidowane. Przytoczymy teraz kilka przykładów demona jako pomocnika.

W „Opowieści o Kamarze az-Zamanie, synu króla Szachramana” ^{[ 19 ]} bohater jak i jego przyszła żona zostają uwięzieni przez swych rodziców w zamkowej wieży. Stało się tak, gdyż byli oni nieposłuszni, żadne z nich nie chciało zawrzeć związku małżeńskiego. W miejscu, w którym przebywał królewicz było pozbawione światła, o pomieszczeniu królewny wiemy tylko, że była to wieża. Oboje mieszkali w odosobnieniu.

Bohaterów nie poddaje się żadnej próbie. Dżinny postanawiają same im pomóc, ponieważ są oni piękni, to częsty motyw folkloru, piękny znaczy lepszy, bardziej doskonały, jest to cecha dzieci królewskich. Są kolejnym wcieleniem władcy. „O panie mój, nie umarł, kto pozostawił podobnego tobie następcę” ^{[ 20 ]}. Jako przyszli władcy są posiadaczami tajemniczej mocy.

Dżinn doprowadza do spotkania kochanków, wypełnia więc jedną ze swoich funkcji, która doprowadzi do kolejnej.

Interesujący jest motyw uwięzienia dzieci królewskich w wieżach, czy innych ciemnych, odosobnionych miejscach. Propp powołując się na Frazera tłumaczy to mocą jaką posiadają władcy, co wiąże się z ich izolacją i odosobnieniem. O tabu pisze także Freud ^{[ 21 ]}. Władca jak pisaliśmy powyżej jest nosicielem magicznej mocy, która się przenosi. Konieczność chronienia króla przez wszelkimi niebezpieczeństwami powstaje z wielkiego wpływu władcy jaki ma na szczęście bądź nieszczęście swoich poddanych. Jest on człowiekiem, który kieruje losami świata. Analizując motyw zamknięcia dzieci królewskich Propp wymienia wiele zakazów z nim związanych. Zakaz dotykania ziemi, zakaz zwykłego pożywienia, zakaz obcinania włosów oraz brak światła. Z zamknięciem również wiąże się małżeństwo. W naszej opowieści brak jest jednak wielu elementów. Para zamknięta znajduje w wieżach, w odosobnieniu, ale jest to ewidentna kara za przeciwstawienie się woli władców. Umotywowanie zamknięcia zdaniem Proppa jest czymś nienaturalnym dla bajki, choć zdarza się, chociażby w naszym przypadku jak i u braci Grimm. Pomieszczenie faktycznie jest ciemne, niemniej jednak bohaterowi zostaje dostarczona lampa. Jeżeli chodzi o małżeństwo to w materiale analizowanym przez Proppa królewnę odwiedza bóstwo, bądź smok. Dziewczyna zachodzi w ciążę. Przebywanie w ciemnym miejscu można interpretować jako przygotowanie do małżeństwa, nie chodzi tu jednak o małżeństwo ze zwykłą istota, lecz z istotą boską. W „Opowieści o Kamarze az-Zamanie, synu króla Szachramana” do małżeństwa dochodzi między zwykłymi ludźmi, jedynie przy pośrednictwie istoty nadprzyrodzonej jaką jest dżinn.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Inicjacja dziewcząt w starożytnym świecie minojskim Kultura Indusu i mity indyjskie

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word