,,Przemoc. Sześć spojrzeń z ukosa" ^{[ 1 ]} to cykl sześciu esejów. Slavoj Žižek, jeden z najbardziej znanych współczesnych filozofów, dokonuje w nich analizy zjawiska przemocy. Žižek, w charakterystyczny dla siebie sposób, czerpie przy tym z czterech najważniejszych źródeł: filozofii, psychoanalizy, polityki i kultury popularnej. Spośród filozofów Žižek w największym stopniu inspiruje się dorobkiem Georga Wilhelma Friedricha Hegla i Karola Marksa. W dziedzinie psychoanalizy punktem odniesienia jest twórczość Jacques'a Lacana. Słoweński filozof, uważny obserwator zjawisk politycznych i świata kultury masowej, w oryginalny sposób łączy te cztery sfery wypracowując niepowtarzalny styl, będący mieszaniną z jednej strony refleksji ściśle naukowej, filozoficznej, z drugiej zaś odwołań do powszechnie znanej kultury masowej, przede wszystkim hollywoodzkiej kinematografii. Jak pisze sam o sobie: ,,argumentację teoretyczną wspierają liczne przykłady zaczerpnięte z kina i kultury popularnej, z dowcipów i politycznych anegdot momentami niebezpiecznie zbliżających się do granicy dobrego smaku" ^{[ 2 ]}.

Žižek krąży wokół ,,przemocy" przypuszczając atak z coraz to innej strony. Każdy z sześciu esejów to próba jej zdemaskowania na podstawie różnych symptomów. Choć przeglądając spis treści mogłoby się wydawać, iż będzie to spójny i rzeczowy wywód, to wcale tak nie jest. Filozof z Lublany cały czas przytacza różne anegdoty, skacze z tematu na temat zostawiając wiele kwestii otwartych, co z pewnością nie ułatwia zrozumienia jego stanowiska. Można by się jednak pokusić o sformułowanie głównej tezy autora: przemoc, której przejawy widzimy na co dzień na ulicach, w telewizji, o której czytamy w gazetach i książkach, ma jedynie charakter wtórny. Próby jej załagodzenia nie mogą zakończyć się trwałym sukcesem. Žižek nazywa ją przemocą subiektywną. Jej podłożem jest przemoc obiektywna, na pierwszy rzut oka niewidoczna, ukryta, która wynika z samej istoty systemów politycznych i stanowiącego ich podstawę niepodzielnie królującego obecnie w krajach Zachodu systemu kapitalistycznego. Przemoc subiektywna jest jedynie przejawem znacznie bardziej bezwzględnej i okrutnej przemocy obiektywnej. Bez uzmysłowienia sobie tej zależności, nie sposób wytłumaczyć i zrozumieć nagłych i niespodziewanych wybuchów agresji wstrząsających naszym światem. Choć Žižek nie mówi tego wprost, to jednak sugeruje, że aby zapobiec przemocy nie powinniśmy zwalczać jej skutków, a uderzyć w sam rdzeń, jądro. To przemoc obiektywna stanowi istotę problemu. Jej wyrazem jest z jednej strony przejawiająca się w języku przemoc symboliczna, z drugiej zaś, jak nazywa ją Žižek ^{[ 3 ]}, przemoc systemowa. Przemoc obiektywna nie jest powszechnym przedmiotem refleksji. Namysł nad nią jest nam utrudniany, kiedy to ze wszystkich stron słychać głosy o potrzebie humanitarnej aktywności. Nie ma czasu na myślenie, trzeba działać. Jesteśmy nieustannie bombardowani informacjami o cierpieniu, jesteśmy niejako zmuszani do zamartwiania się losem ofiar, do próby wyobrażenia sobie rozmiaru zbrodni i nieszczęść. Czy w obliczu takich katastrof możemy pozwolić sobie na refleksję? Czy mamy na nią czas? Slavoj Žižek twierdzi, że tak. ,,Wezwania do czynu stawiają opór teorii" ^{[ 4 ]}. Mimo rozgrywających się na naszych oczach tragedii, trzeba zachować dystans. Cierpliwość, chłodna, krytyczna analiza są warunkiem sine qua non zrozumienia istoty przemocy.

Mnogość odwołań i tematów poruszanych przez Žižka znacząco utrudnia czynienie trafnych uogólnień. Nie mniej jednak postaram się oddać ducha poszczególnych tekstów, przedstawiając w sposób syntetyczny najważniejsze myśli i spostrzeżenia słoweńskiego filozofa. Aby zachować przejrzystość, stosuję nazwy poszczególnych części książki zaproponowane przez Žižka.

SOS przemoc

W pierwszym rozdziale (eseju) Žižek definiuje pojęcia przemocy subiektywnej i obiektywnej. Swój wywód opiera na licznych przykładach. Jak przejawia się przemoc obiektywna? Žižek odwołuje się zarówno do historii, jak i do czasów współczesnych. W roku 1922 ze Związku Radzieckiego wygnano czołowych myślicieli i intelektualistów. Jeden z nich, Nikołaj Łosski był typowym przedstawicielem tego środowiska. Przykładny obywatel, wiodący wygodne życie inteligent, w zasadzie nie robił nic złego. Egzystencja jego i ludzi jego pokroju ,,nie była naznaczona złem subiektywnym, towarzyszyło jej jedynie przejrzyste tło przemocy systemowej" ^{[ 5 ]}. Według Žižka, przemoc subiektywna, której wyrazem była rewolucja październikowa i następujące po niej wydarzenia, była odpowiedzią i skutkiem długotrwałej przemocy systemowej. Przemoc systemowa była na tyle niedostrzegalna, że jej sprawcy (klasy uprzywilejowane) nie zdawali sobie nawet sprawy z jej istnienia. W oczach rosyjskiej inteligencji terror bolszewicki był czymś całkowicie niepojętym, nie miał swojej racji bytu, pojawił się ,,znikąd". Žižek, choć, jak mi się wydaje, daleki od gloryfikowania bolszewickich okrucieństw, pokazuje, że nie były ona bezpodstawne. W podobny sposób należy patrzeć na mniej odległą historię i czasy współczesne. Niekontrolowane wybuchy gniewu, masowe mordy, terror, rasizm i dyskryminacja, tak zaciekle dziś zwalczane, są symptomem czegoś znacznie mniej uchwytnego. Brak świadomości prawdziwych przyczyn tych dramatycznych wydarzeń prowadzi do sytuacji, w której uwaga świata zostaje odwrócona od istoty problemu. Gdzie w takim razie powinniśmy szukać przyczyn obecnego stanu rzeczy? Žižek, zdeklarowany marksista, za podstawowe źródło przemocy systemowej uznaje niczym nieograniczoną cyrkulację kapitału będącą konsekwencją dominującego dziś na świecie systemu społeczno-gospodarczego. ,,To właśnie niepowstrzymany, metafizyczny taniec kapitału określa przestrzeń, w której rozgrywają się przemiany i katastrofy życia codziennego" ^{[ 6 ]}. Przemoc generowana przez kapitał nie może zostać nikomu jednoznacznie przypisana: ,,jest czysto obiektywna, systemowa, anonimowa" ^{[ 7 ]}.

Aby zrozumieć logikę Žižka, trzeba odwołać się do opracowanego przez Lacana podziału, w którym wyróżnia się trzy porządki mające wpływ na zachowanie jednostki. Są to tzw. Wyobrażeniowe, Symboliczne i Realne. ,,Wyobrażeniowe można zrozumieć jako proces niestrudzonego poszukiwania własnego »ja«, stapiania coraz większej ilości instancji, w których »ja« powiela się i odbija, po to, by uprawdopodobnić bajeczkę mówiącą o jego jedności" ^{[ 8 ]}. Symboliczne to ,,bezosobowe ramy społeczeństwa, arena, na której zajmujemy miejsce jako część wspólnoty ludzkiej" ^{[ 9 ]}. W świetle niniejszej książki, Wyobrażeniowe i Symboliczne mają mniejsze znaczenie, dlatego nie będę ich głębiej analizował. Zasadnicze znaczenie ma trzeci porządek, lacanowskie, a może raczej žižkowskie, Realne. Porządek ten charakteryzuje te obszary życia, których nie sposób poznać ^{[ 10 ]}.. Jest to w pewnym sensie świat czysty, świat pozbawiony wymiaru symbolicznego, rzeczywistość taka jaka ona jest w swej istocie.

Analogia między Realnym, przemocą obiektywną a kapitałem staje się w tej chwili jasna. Porządek ten zajmuje wyszczególnione miejsce w całej twórczości słoweńskiego filozofa. Mówi się nawet o nim, że jest filozofem Realnego. Realne pojmuje on zwykle w relacji z Symbolicznym, podkreślając zachodzący między nimi antagonizm. Jednakże w tym eseju Žižek odwołuje się do rozróżnienia, również lacanowskiego, między rzeczywistym a Realnym. ,,Rzeczywistość to społeczny byt konkretnych jednostek uwikłanych w interakcje i procesy produkcji, Realne to nienaruszalna abstrakcja, widmowa logika kapitału, która określa zjawiska zachodzące w rzeczywistości społecznej" ^{[ 11 ]}. Realne jest zatem tym, co determinuje przemoc obiektywną, czy też właśnie nią samą, której ofiarą pada rzeczywistość. To ono, według Žižka, jest pierwotnym i głównym źródłem przemocy. Realne, logika kapitału, zapośrednicza wszystkie relacje międzyludzkie i stanowi pozorną płaszczyznę w pełni bezpośrednich i autentycznych interakcji, w rzeczywistości uniemożliwiając ich zaistnienie.

Žižek zauważa, iż opór przeciwko przemocy obiektywnej jest dziś niezwykle słaby. Dawniejsza opozycja i konfrontacja między Davos a Porto Alegre traci obecnie na znaczeniu. Coroczne forum w Davos to zjazd przedstawicieli światowego biznesu, głów państw i rządów stanowiący ucieleśnienie myślenia neoliberalnego. Dawniej przeciwstawiano mu brazylijskie miasto Porto Alegre, gdzie spotykali się krytycy kapitalizmu i przeciwnicy globalizacji. Obecnie, według Žižka, strona antykapitalistyczna w dużym stopniu dostosowała się do neoliberalnych standardów. Używa on nawet określenia ,,Porto Davos" ^{[ 12 ]}.

Syntezą tych z natury przeciwstawnych sobie nurtów są obecnie tzw. liberalni komuniści. Do ich grona należą takie osoby jak: Bill Gates, George Soros, szefowie medialnych koncernów itd. Ich sposób myślenia charakteryzuje ukuta przez Gates'a koncepcja kapitalizmu beztarciowego ^{[ 13 ]}. Obce jest im schmittańskie rozumienie polityczności. Łączy ich wiara w zbudowanie pełni harmonijnego świata, w którym możliwe stanie się wyeliminowanie konfliktów i sporów, które de facto konstytuują naszą rzeczywistość. Charakteryzuje ich pragmatyczne podejście, nie lubią doktrynerstwa. Choć często mają bardzo dobre intencje, chcą budować lepszy, sielski świat, to, według Žižka, właśnie oni ten świat w sposób fundamentalny pogrążają. Najpierw, za sprawą wyzysku ekonomicznego, w sposób bezwzględny mnożą zyski (wydaje mi się, że Žižek dopuszcza się tutaj dużego uogólnienia), aby później, w ramach rekompensaty, wykazać się dobroczynnością. Žižek utrzymuje, że ,,przyczyna krzywdy jest lekiem na krzywdę" ^{[ 14 ]}. Problem w tym, że środki przeznaczone na działalność dobroczynną są zaledwie okruchami z pańskiego stołu. Ich przekazywanie na rzecz krajów Trzeciego Świata uspokaja sumienia liberalnych komunistów, ich życie nabiera sensu, czują się dobrymi ludźmi. Nie są świadomi tego, że to oni stanowią główny problem. Są w rzeczywistości uosobieniem przemocy symbolicznej, ta zaś ,,w najczystszej postaci wydaje się własnym przeciwieństwem, spontanicznym przejawem świata, w którym żyjemy, powietrzem, którym oddychamy" ^{[ 15 ]}. Radykalizm Žižka sięga tutaj zenitu. Można by z nim polemizować, choć wydaje się, że jego analiza w dużej mierze jest prawdziwa.

Zobacz komentarze (30)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Piotr Michalik Student filozofii i stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim.