[17] Przynajmniej tych będących równocześnie zwolennikami biskupa Atanazego.

[18] Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła., tłum. Stefan Józef Kazikowski, Instytut Wydawczniczy PAX, Warszawa, 1986, s. 218-219, s. 353-354.

[19] Serapeum Aleksandryjskie — połączona świątynia kultów Ozyrysa i Apisa, zjednująca ich kult do kultu Serapisa, największa świątynia pogańska Aleksandrii i skupiająca kulty pogańskie wywodzące się jeszcze z ptolemejskiego Egiptu. Zniszczona w 391 r.n.e.

[20] Eunapius, Lives of the Philosophers and Sophists, tłum. Wilmer Cave Wright, London 1921, s..343-565.

[21] Tutaj zaznaczam, że do reakcji takich dochodziło niesłychanie często. Administracja cesarska już w IV wieku wolałaby sprawy wewnętrzne miast jak i porządek samych miast był utrzymany przez straże miejskie, ewentualnie współdziałające jednostki administracyjne diecezji. Motyw ten bardzo często się powtarza, gdy obserwujemy przypadki największych starć miejskich, dochodziło do nich niemal zawsze, gdy administracja cesarska przez długi czas zwlekała z rozpoczęciem aktywnych działań porządkowych przy pomocy wojska nadzorcy prefektury.

[22] „Fiercer you are and more fickle(about women — generally) than any tyrant and wild beast." Jan Chryzostom, On the Priesthood.

[23] Zarzuty przeciw kobietom w De cultu Tertuliana np. „Woman is a temple built over a sewer.", „Because of the death you merited, even the Son of God had to die… Woman, you are the gate to hell.", The father of Latin Christianity, Vita Latina vesum 119, Sept. 1990, s. 15-21.

[24] „What is the difference whether it is in a wife or a mother, it is still Eve the temptress that we must beware of in any woman…", St. Augustine, De Conffessions, tłum. E. B. Pusey, Edward Bouverie, 2002, s. 67.

[25] Zwłaszcza kontakty ze szkołami filozoficznymi działającymi ówcześnie w Atenach, jak i ze starą elitą ekonomiczną i polityczną Rzymu.

[26] Nie mamy o nim żadnych danych spoza tekstu Sokratesa.

[27] Jest to jeden z kilku momentów, w których Sokrates zaświadcza o towarzyszącej mu nierzadko w pisaniu obiektywności moralnej. Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła., tłum. Stefan Józef Kazikowski, Instytut Wydawczniczy PAX, Warszawa, 1986, s. 218-219, s. 447-448.

[28] Patriarcha Konstantynopola 428-431 n.e., teolog i mnich szczególnie zwalczający arianizm, macedonian i nowacjan.

[29] Sisinnios — poprzedni biskup Konstantynopola urzędujący do śmierci w 428 r.n.e.

[30] . Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła., tłum. Stefan Józef Kazikowski, Instytut Wydawczniczy PAX, Warszawa, 1986, s. 218-219, s. 470-471, 473.

[31] Jedna z wyjątkowych okoliczności „szybkiej reakcji" cesarskiej na rozruchy miejskie.

[32] W głównej mierze dzięki stanowczej postawie i błyskawicznym działaniom samego cesarza.

[33] Przy tej okazji obserwujemy niezwykle długie rozwlekanie się nad tematyką i teologią nowacjańską, żaden inny odłam chrześcijaństwa nie zyskuje tak dużej uwagi w dziele Sokratesa — nawet arianizm o wiele bardziej powszechny ustępuje ilości miejsca poświęconej problemom nowacjan.

[34] Biskup nieodległego

[35] Aecjusz Antiocheński zwany Antoniuszem, biskup Kyzikos i Anazarbus, zagorzały arianin.

[36] Synod pod Dębem, synod mający miejsce w lipcu 403 roku n.e. w Konstantynopolu, obłożył anatemą Jana Chryzostoma.

[37] Nowy Rzym jako miasto już ówcześnie miał niezwykle dogodną pozycję do obrony, a także największą populację miejską w całym cesarstwie.

[38] Patrz przyp. 36.

[39] . Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła., tłum. Stefan Józef Kazikowski, Instytut Wydawczniczy PAX, Warszawa, 1986, s. 218-219, s. 414-416.

[40] Święty Damazy, papież Damazy I w latach 366-384 n.e.

[41] Poprzedni papież przed Damazym I, Liberiusz w latach 352-366 n.e.

[42] Ursyn, uznawany papieżem przez część zwolenników w latach 366-367, zwolennik arian, antypapież w latach 366-381 n.e.

[43] Charles Freeman, A New History Of Early Christianity., Yale University Press New Haven And London, London 2009, str. 315.

[44] Poprzedni przed Ursynem antypapież, papież w latach 355-357 n.e., antypapież w latach 357-365 n.e.

[45] Kelly, J. N. D. The Oxford Dictionary of Popes., Oxford University Press, Oxford 1989, s. 32-34.

[46] Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła., tłum. Stefan Józef Kazikowski, Instytut Wydawczniczy PAX, Warszawa, 1986, s. 218-219, s. 316-317.

[47]

[48] De institutione monachi, Ep. 70, Ad Magnum de scriptoribus ecclesiasticis.

[49] To są dla Sokratesa jednak wyjątkowe przypadki, w których nieco zawiesza swój obiektywizm przy pisaniu swojej Historia Ecclesiastica.

[50] Biskup Paweł I, znany także jako Paweł Spowiednik, patriarcha Konstantynopola z trzema okresami przerwy w latach 337-350 n.e.

[51] Jednak nie okazuje tego uprzedzenia w żadnym miejscu w sposób dosłowny, sam nie potępia bezpośrednio tej doktryny, zawsze używa sformułowania kiedy odnosi się do arianizmu poprzez podstawienie synodu bądź indywiduum, który potępił te wyznanie.

[52] Historia kościoła Euzebiusza z Cezarei poszerzona o informacje skatalogowane przez Rufina przypadające na lata 324-395, częściowo powielająca historię kościoła Sokratesa Scholastyka, posiada jednak więcej informacji szczegółowych zwłaszcza we wczesnym okresie do piątej dekady trzeciego wieku oparta na historii kościoła nieznanego Gelazego(zaginiona).

[53] Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła., tłum. Stefan Józef Kazikowski, Instytut Wydawczniczy PAX, Warszawa, 1986, s. 218-219, s. 118-119.

[54] Poprzedzający Ambrożego na tronie biskupim, biskup Mediolanu Auksencjusz do roku 374 n.e., nie mylić z Auksencjuszem z Durostorum kandydatem i obrońcą arian od 382 roku w Mediolanie toczącym opisany spór z biskupem Ambrożym.

[55] Ze względu na brak w tym czasie w tych dwóch ośrodkach miejskich choćby jednego biskupa credo ariańskiego.

[56] Przykładem władzy jaką później ów charyzmatyczny biskup będzie posiadał dzięki swojemu autorytetowi i groźbie użycia tłumów miejskich przeciw władzy świeckiej jest rok 385. Gdy dochodzi do tego, że Walentynian II, wraz z matką Justyną, starają się umożliwić rozwój arianizmu na zachodzie i jeszcze bardziej wesprzeć jego tamtejszy rozwój — zarządzają przyznanie dwóch bazylik — Świętych Apostołów i Świętego Zwycięzcy w Mediolanie, właśnie ariańskiej mniejszości miasta. Jednakże, Ambroży niezłomnie mimo wywieszenia escutcheonów cesarskich na bazylice, wzbrania prefektowi miasta przekazania ich i umożliwienia zajęcia tych świątyń arianom, którzy przygotowywali się na przyjęcie matki cesarza w Mediolanie podczas nadchodzącej Wielkiejnocy. Tym samym Ambroży sprowokował dość liczny tłum — o którym mówi Sokrates mimo, że myli ze sobą wydarzenia — do obrony bazyliki i choć oficjalnie wzbraniał się przed jego podburzaniem, zaświadczył o możliwości użycia siły wiernych przeciw cesarskim nakazom. Podobnie jak później miał to zrobił Teodozjusz I, Walentynian II ukorzył się przed postawą biskupa i zrezygnował z przejmowania siłą dwóch bazylik, chociaż już doszło do niewielkich potyczek o jedną z bazylik. Możemy się domyślać, że chodziło o mniejszą położoną w obrębie suburbiów — którą jako pierwszą chciał przejąć prefekt Mediolanu. Mitchell Stephen, The history of later roman empire. AD 284-641., Blackwell History. Cambridge in Massachusetts 1993, s. 338.

[57] Chociaż sam termin zostanie dopiero ukuty ponad czterysta lat później.

[58] Po utraceniu przez nich większości wpływów w mieście po 381 roku.