Arystotelesa Projekt Filozoficzny

Historyk filozofii powinien odpowiedzieć sobie na podstawowe pytanie: czy jego historia ma być tylko referowaniem poglądów dawnych filozofów, czy też ma wyzyskać dla czytelnika te myśli, które jeszcze są żywe? Oczywiście każdy wybór będzie arbitralny. Ja zdecydowałem się na poszukiwanie tego, co jeszcze jest warte naszej uwagi. Bowiem referowanie wszystkiego, co starożytni pomyśleli, przypominałoby sporządzanie posiłku ze składników, które straciły swe wartości odżywcze. Natomiast próba znalezienia żywych wątków filozofii starożytnych przypomina poszukiwanie Świętego Graala. Taką przygodę warto zaryzykować, choćby nawet nie skończyła się pełnym sukcesem. Bowiem współmyślenie z uczonym formatu Arystotelesa jest zawsze dużym przeżyciem i nigdy nie może skończyć się porażką. To należy do specyfiki myślenia filozoficznego. Ważny jest ruch myśli, bycie w drodze i zdolność wytrwania w tej podróży. Z filozofem nie trzeba się zgadzać, można zanegować wyniki jego namysłu. Ale nigdy nie wolno przejść obojętnie wobec problemów, które usiłował rozwiązać. Jeśli oczywiście są to problemy uniwersalne. A moim zdaniem, myślenie Arystotelesa często dotykało takich problemów.

Zanim narodziła się filozofia, wyobraźnię Greków kształtowała religia i poezja, które funkcjonowały w znakomitej symbiozie. Cechą charakterystyczną tej formacji było mitologiczne ujmowanie rzeczywistości. Objaśniano sobie świat w sposób obrazowy i fantastyczny. Nie liczyła się logiczna spójność myślenia, ponieważ większą rolę od rozumu odgrywała wyobraźnia nasycona emocjami. Oczywiście religijne wyobrażenia podtrzymywane były i kultywowane w greckich państwach przez establishment polityczny, który działał w komitywie z grupą kapłanów. Niepoprawny politycznie myśliciel mógł w każdej chwili zostać oskarżony o bezbożność i skazany na wygnanie lub śmierć. Taki los spotkał np. Anaksagorasa i Protagorasa.

Najstarsi filozofowie działali na terenie Jonii, w której panowała w VII i VI wieku p.n.e. większa swoboda obyczajowa niż w Sparcie i Atenach. Warto zwrócić na to uwagę, ponieważ był to jeden z ważniejszych czynników, który umożliwił narodziny oraz imponujący rozwój filozofii i nauki na Zachodzie. Gdyby w ówczesnej Jonii panował większy rygor wyznaniowy, myśl filozoficzna mogłaby zostać stłumiona w zarodku. Na szczęście było inaczej i w przychylnym klimacie jońskich miast pojawił się Tales oraz jego następcy, którzy wykorzystali swoją szansę na samodzielne i nieskrępowane badanie przyrody. Do Aten filozofia trafiła za pośrednictwem m.in. Ksenofanesa, „Jasia Wędrowniczka", ówczesnej Hellady oraz sofistów — wędrownych nauczycieli. Sofiści byli belframi, którzy za opłatą pieniężną nauczali obywatelskiej arete (Zob. Sofiści). Z tych kręgów wywodził się Sokrates, który wraz heraklitejczykiem Kratylosem, zachęcił młodego Platona do uprawiania filozofii. Założył on pierwszy w dziejach uniwersytet, w którym na przestrzeni wieków wykształciło się wielu wybitnych intelektualistów i polityków. Jednym z jego uczniów był Arystoteles.

Życie, twórczość i szkoła

Arystoteles przyszedł na świat w 384 roku p.n.e. w Stagirze na Półwyspie Chaldyckim. Był synem lekarza Nikomacha, który go osierocił w wieku paru lat. Kiedy Arystoteles ukończył 17. rok życia, rozpoczął studia pod okiem Platona w Akademii, w której spędził lat 20. W tym czasie miał okazję dobrze zapoznać się z teoriami mistrza. ^{[ 1 ]} Po śmierci Platona scholarchą Akademii został Speuzyp, jego siostrzeniec, z którym Arystoteles nie mógł znaleźć wspólnego języka. W związku z tym opuścił mury Akademii i wyjechał do Assos w Troadzie, gdzie spędził trzy lata. Poznał tam Hermiasza i jego córkę Pythias, która została pierwszą żoną Arystotelesa. Niestety młoda Pythias w jakiś czas po urodzeniu córeczki zmarła. Mąż w swoim testamencie polecił, aby jej szczątki zmieszać z jego własnymi. Drugą żoną Arystotelesa była Herpyllis, z którą miał syna Nikomacha. To właśnie jemu zadedykował swoją Etykę Nikomachejską. W 323 roku został oskarżony przez Demofilosa o bezbożność. ^{[ 2 ]} Chcąc uniknąć śmierci schronił się w Chalkis na Eubei, rodzinnym mieście swojej matki. Rok później umarł na jakąś chorobę. Miał wtedy 63 lata.

Własną szkołę założył w ogrodzie poświęconym Apollonowi Lykeios. Liceum było szkołą konkurencyjną dla Akademii i zasadniczo od niej różną. Podczas gdy w Akademii rozwijano przede wszystkim nauki matematyczne, w Liceum położono nacisk na badania empiryczne oraz historyczne. Od zwyczaju prowadzenia rozmów podczas spacerów nazwano jej adeptów perypatetykami, czyli „tymi, którzy spacerują". Arystoteles nauczał w Liceum przez 12 lat.

Do jego najbliższych współpracowników i przyjaciół należeli:
Eudem z Rodosu — historyk matematyki, który słynął z encyklopedycznej wiedzy.
Arystoksenes z Tarentu — teoretyk muzyki; kontynuował badania pitagorejczyków, ale stosując metodę empiryczną Arystotelesa. Z jego teorią możemy się zapoznać w dziełku zbiorowego autorstwa pt. Zagadnienia przyrodnicze w rozdziale O harmonii.
Teofrast — najbliżej związany z Arystotelesem. Po jego śmierci, objął kierownictwo w Liceum. Zarządzał nią do 287 r. p.n.e. Za czasów jego scholariatu, szkoła przeżyła bujny rozkwit.

„Szkoła była poświęcona Muzom. Poza prowadzeniem działalności edukacyjnej i pedagogicznej Liceum miało, jak się wydaje, bardziej niż Akademia charakter związku czy stowarzyszenia, w którym dojrzali adepci kontynuowali swoje studia i badania; w rzeczywistości był to uniwersytet czy instytut naukowy, wyposażony w bibliotekę, w którym nauczyciele wygłaszali regularnie wykłady". ^{[ 3 ]}

Stagiryta napisał ponad 30 dzieł poświęconych różnym zagadnieniom z zakresu m.in. logiki, fizyki, meteorologii, astronomii, zoologii, botaniki, psychologii, etyki, teologii i estetyki. Zwyczajowo dzieli się jego twórczość na trzy okresy:

1. Okres jego kontaktów z Platonem

Do tego okresu należy zaliczyć dialogi wzorowane na platońskich, w których Arystoteles podziela poglądy mistrza. Podobno były napisane w świetnym stylu i dzięki nim Arystoteles zyskał sławę znakomitego stylisty.
Eudemus — dialog, w którym broni teorii idei oraz koncepcji anamnezy, czyli przypominania sobie tego, co dusza widziała we wzlocie ku ideom.
Zachęta do filozofii — był to prawdopodobnie list do Themisona z Cypru. Autor przedstawia filozofa jako człowieka, który realizuje się w kontemplacji idei. Wyraźne nastawienie idealistyczne.

Istnieje pewne prawdopodobieństwo, że najstarsze części prac logicznych, a także Fizyki i O duszy pochodzą z tego okresu.

2. Lata działalności w Assos i Mitylenie

Arystoteles rozpoczyna samodzielne tworzenie własnej wizji filozofii. W jego pismach pojawiają się krytyczne uwagi pod adresem platonizmu.

O filozofii — poddaje tutaj krytyce „późną teorię idei" (agrapha dogmata). Odnosząc się do platońskiego Timajosa stwierdza, że kosmos jest wieczny, a nie jak chciał tego Platon: stworzony. Po raz pierwszy wprowadza pojęcie Nieruchomego Poruszyciela.

Prawdopodobnie w tym okresie napisał Etykę Eudemejską oraz niektóre księgi Metafizyki (A, B, K, M, N). Wedle Jaegera atak przeprowadzony w tych księgach był wymierzony przeciwko Speuzypowi, który rozwijał ezoteryczną doktrynę Platona.

Także niektóre księgi Polityki mogły być napisane w tym okresie (Arystoteles poddaje krytyce utopie polityczne, takie jak platońskie zawarte w Państwie i Prawach) oraz dzieła: O powstawaniu i niszczeniu; O niebie.

3. Okres działalności w Liceum

W tym czasie Arystoteles podejmuje wraz z przyjaciółmi i uczniami potężny wysiłek badawczy w zakresie badań empirycznych. Liceum staje się ośrodkiem naukowym, w którym każdy uczony ma przydzieloną własną funkcję. W tym czasie tworzy także kanon logiki klasycznej.

a) Pisma logiczne (Organon, czyli narzędzie)

Kategorie; Hermeneutyka (o zdaniach i sądach); Analityki pierwsze (o wnioskowaniu); Analityki wtóre (o dowodzeniu i poznaniu zasad); Topiki (o dialektyce); Sofizmaty (O dowodach sofistycznych).

b) Pisma przyrodnicze, fizyczne, psychologiczne

Fizyka (bez dwóch ksiąg datowanych na okres wcześniejszy); Meteorologia; Historia zwierząt (anatomia porównawcza); O poruszaniu się przestrzennym zwierząt; O ruchu zwierząt; O rodzeniu się zwierząt; O duszy (psychologia); Parva naturalia (kilka mniejszych traktatów na temat m.in. postrzegania zmysłowego, pamięci, marzeń sennych, długości i krótkości życia, życia i śmierci, oddychania). Zagadnienia przyrodnicze (zbiór rozprawek pisanych przez studentów Liceum, prawdopodobnie z czasów scholariatu Stratona, na temat m.in. zamiłowań literackich, harmonii, owoców, słonej wody i morza, spraw Afrodyty, sińców i blizn. Trzeba przyznać, że dziełko te, choć poczytne w starożytności i średniowieczu, dziś ma znikomą wartość naukową).

c) Pisma metafizyczne

Metafizyka (zbiór wykładów z różnych lat, przeznaczonych do użytku szkolnego. Zebrane przez Andronikosa z Rodos i nazwane ta meta ta physica, czyli „to, co następuje po fizyce".

d) Pisma etyczne i polityczne

Etyka Wielka; Etyka Nikomachejska; Polityka (bez ksiąg: 2, 3, 7, 8, które datuje się na okres wcześniejszy); Zbiór konstytucji 158 państw. Prawdopodobnie dzieło zainspirowane przez Arystotelesa, a kontynuowane przez jego współpracowników. Konstytucję Aten znaleziono na papirusie w roku 1891.

[ 1 ] Często pojawia się opinia, że Arystoteles nie zrozumiał Platona. Jest to dziwny pogląd zważywszy, że Arystoteles nie tylko przeczytał wszystko, co wyszło spod pióra mistrza, ale także był jego bliskim współpracownikiem — nauczał w Akademii retoryki. O tym, że był ceniony i szanowany przez Platona, świadczy przydomek jaki mu nadał nauczyciel: nazywał go „Rozumem całej szkoły". (Rozum — Nous)

[ 2 ] Oskarżenie miało związek z kontaktem jaki nawiązał z Aleksandrem Wielkim, który został jego podopiecznym w 13. roku życia. Mówiąc wprost: oskarżenie o bezbożność było tylko pretekstem. Ten proces miał charakter polityczny, a nie wyznaniowy.

[ 3 ] F. Copleston, Historia filozofii starożytnej, T. 1, tłum. H. Bednarek. s. 307.

Wprowadzenie