Gdyby losowej grupie respondentów zadano pytanie: „Jakie imię kojarzy ci się z filozofią?", z pewnością większość odpowiedzi brzmiałaby - „Sokrates". Rzeczywiście ta sztandarowa wręcz postać historii antycznej do dziś wpływa na myśl ludzką. I to nie tylko na dywagacje wysuwane przez akademików, ale także na dyskusje prowadzone przez zwykłych zjadaczy chleba. Wpływ ten nie jest być może uświadamiany, ale z całą pewnością istnieje, gdyż jest immanentnym składnikiem nowoczesnych społeczeństw. Sam Sokrates bez wątpienia obruszyłby się na takie stwierdzenie, ale nam (patrząc z perspektywy przeszło dwóch tysięcy lat historii) przysługuje prawo do głoszenia tego typu haseł. We współczesnym świecie z pewnością przydałby się niejeden „Sokrates". Zanim jednak zajmę się tą kwestią, skupię się na postaci Filozofa, gdyż dokładne jej poznanie stanie się kanwą do wysnuwania przeze mnie końcowych wniosków.

I. Życie i osobowość

Sokrates urodził się w Atenach w maju 469 roku p.n.e. Jego ojcem był rzeźbiarz-kamieniarz Sofroniskos, a matka Fainarete pełniła ważną społecznie rolę, była mianowicie położną. Znamienny to fakt, że jeden z największych ludzi tego świata przyszedł na świat jako potomek zwykłych robotników. I choć w dobie demokracji ateńskiej ród i familia nie odrywały aż tak znacznej roli jak w późniejszych czasach, nie bez znaczenia pozostaje fakt oryginalnego pochodzenia filozofa. Pomimo niezbyt dobrych warunków materialnych Sokrates otrzymał typowe dla ateńskich młodzieńców wykształcenie w dziedzinie muzyki, literatury oraz gimnastyki. W wieku dwudziestu lat rozpoczął służbę wojskową w szeregach armii ateńskiej jako hoplita (ciężkozbrojni piechurzy, którzy w walce tworzyli tzw. falangę). W tym okresie (448-446 r. p.n.e.) Ateny osiągnęły szczyt swego rozwoju, stojąc na czele konfederacji złożonej z ponad 200 państw-miast i nie miały podstaw do obaw przed napaścią z jakiejkolwiek strony. Miasto znajdowało się u szczytu swej świetności dając filozofowi możliwość rozwijania się w spokojnym otoczeniu.

O samej formacji filozoficznej Sokratesa nie wiemy nic konkretnego, gdyż on sam nigdy się tym nie pochwalił (według zachowanych przekazów oczywiście). Jednakże prawdopodobnie znał wszystkie popularne wówczas teorie i szkoły filozoficzne obecne w świecie antycznym. Myśliciele z Jonii, eleaci, pitagorejczycy i inni mieli wpływ na poglądy młodego myśliciela, choć on sam twierdził (podczas swego wystąpienia procesowego), że żadnego określonego nauczyciela nigdy nie posiadał. Bez wątpienia jednak kierował swe rozumowanie oraz dialogi przeciwko sofistom i ich kazuistycznym sposobom dowodzenia oraz nauczania. Właśnie sprzeciw wobec metod używanych przez „nauczycieli tłumów", stał się podstawą do rozpoczęcia przez Sokratesa swej charakterystycznej działalności.

Jednakże postawa opozycyjna wobec sofistów nie przeszkadzała mu w utrzymywaniu licznych z nimi znajomości; można uznać za prawdziwy fakt, że znał on najwybitniejszych sofistów swego czasu — Prodikosa z Keos, Protagorasa z Abdery, Antyfona, Hippiasza z Elidy, Trazymacha i Polosa, ucznia Gorgiasza. Dialogi platońskie, w których to Sokrates jest główną postacią noszą tytuły pochodzące od nazwisk wybitnych wówczas sofistów np.: Hippiasz Większy, Menon, Protagoras, Gorgiasz.

Sokrates był pod wielkim wpływem „środowisk peryklejskich", dzięki znajomościom z najważniejszymi ludźmi ze swego otoczenia, a zwłaszcza z Alkibiadesem — siostrzeńcem sławnego, ateńskiego przywódcy. Należąc do ruchu oświeceniowego epoki, nie dawał po sobie poznać żadnych typowych dla ówczesnych mężów aspiracji: nie interesował się polityką, rzemiosłem. Całe jego życie było wypełnione dyskusjami z najróżniejszymi mówcami i ludźmi, którzy podawali się za mądrych. Młodzież, która z czasem zaczęła towarzyszyć mu w tych dysputach, była zachwycona postacią osobliwego filozofa. Oczywiście nie nastrajało to do niego przyjaźnie mieszkańców miasta, którzy zastanawiali się, co w końcu wyniknie z całej tej nauki.

Jest to jednak platoński obraz Sokratesa z ostatnich lat jego siedemdziesięcioletniego życia. Liczne fragmenty dzieł i innych źródeł pisanych poświadczają, że myśliciel był pod znacznym wpływem sofistów na początku swej drogi, a dopiero później zmienił do nich stosunek. Nie należy mu się zresztą zbytnio dziwić, gdyż to właśnie on pokazał i wytyczył zupełnie nową drogę rozwoju filozofii, całkowicie przeciwną zamierzeniom sofistów. Przed nastaniem „czasu Sokratesa", sofiści rywalizowali tylko między sobą, najczęściej sprowadzając swe spory do potyczek retorycznych, w których górę brał lepszy w danym dniu mówca. Sokrates tworząc w miarę zwarty ^{[ 1 ]} system filozoficzny oraz zajmując się tylko etyką, obrał całkowicie przeciwną wobec sofistów drogę w filozofii.

Za początek „prawdziwej" działalności filozoficznej Sokratesa możemy przyjąć odpowiedź wyroczni Apollona w Delfach na pytanie zadane przez Chajrefonta. Według słów wyroczni filozof okazał się być najmądrzejszym człowiekiem na świecie. On sam doszedł do wniosku, że nad innymi góruje tylko świadomością tego, że nic nie wie, a nie posiadaniem jakiejkolwiek prawdy o świecie, na którym przyszło mu żyć. Jego celem życiowym stało się od tamtej pory uświadamianie ludziom ich niewiedzy.

Jednakże działalność filozoficzna Sokratesa została przerwana w roku 432 wyprawą wojenną przeciwko Potidei — niewielkiemu państewku, które było przeciwne supremacji Aten. Przedstawiony później obraz Sokratesa jako żołnierza w platońskiej Uczcie rysuje postać odważnego bohatera, który walczył z poświęceniem dla kraju i przyjaciół.

Wybucha wojna ze Spartą, która powoduje dojście do głosu stronnictw przeciwnych Peryklesowi i opowiadających się za pokojem ze Spartą. Po śmierci stratega w roku 439 władzę przejmują stronnictwa demokratyczne. Przez cały ten czas Sokrates miał przebywać w Atenach, gdyż o jego kolejnej wyprawie wojennej słyszymy dopiero w opisie bitwy pod Delion (przegranej przez Ateńczyków).

Po powrocie do Aten, Sokratesa otacza popularność, której pewien wizerunek pozostawił nam Arystofanes w swojej komedii „Chmury". Sztuka jednakże podobno nie została zbyt ciepło przyjęta, gdyż przedstawia dość mocno naciągnięty i przesadnie groteskowy obraz myśliciela. W roku 422 p.n.e. zakończył się pokój ze Spartą, a Sokrates wyruszył w oddziale 1200 hoplitów na bitwę pod Amfipolis. Ateny prowadzą w ciągu najbliższych kilkunastu lat liczne walki ze Spartą. Alkibiades, który był bliskim znajomym Sokratesa, wielokrotnie dopuścił się zdrady wobec rodzinnej polis. Zostało to później użyte w oskarżeniu przeciwko filozofowi.

W ciągu tego burzliwego okresu w latach 421-406 p.n.e. o Sokratesie nie słychać nic nowego. Prawdopodobnie to w tym okresie ożenił się z Ksantypą, z którą miał trzech synów — Lamproklesa, Sofroniskosa, Meneksenosa. Jest to okres bardzo stabilnego życia filozoficzno-towarzyskiego. Nie wiemy, jaki był stosunek Sokratesa do rządów czterystu, ale kiedy Alkibiades powrócił do Aten w roku 407, wiara filozofa w polityków została poważnie nadwerężona. Ten zły rys nasilił się w roku 406, kiedy to po bitwie morskiej pod Arginuz powrócili do Aten dowódcy tejże wyprawy. Zostali oni oskarżeni o zaniedbanie pochówku poległych, których nie byli w stanie odnaleźć w wodzie. Sokrates w dniu kiedy miał się odbyć sąd, przewodniczył Kolegium Pięciuset, dzięki czemu mógł odmówić sądzenia wszystkich razem w ciągu jednego posiedzenia. Mimo iż następnego dnia zostali oni skazani na śmierć, sprzeciw myśliciela odbił się szerokim echem w ówczesnym świecie. To wydarzenie możemy przyjąć za początek prywatnej krucjaty Sokratesa przeciw demokracji, którą prowadził do samego końca swego życia.

Dalsze wydarzenia historyczne mogły ucieszyć filozofa, gdyż po bitwie morskiej pod Ajgospotamoi Spartanie podyktowali Ateńczykom pokój na niesamowicie rygorystycznych warunkach, a tym samym nastały rządy oligarchiczne. Ateńczycy musieli się zobowiązać do zniesienia Związku Morskiego, zniszczenia murów obronnych i powrotu do oligarchii. Powstają niemalże totalitarne rządy trzydziestu. Tu swoją postawą odznaczył się Sokrates protestując przeciwko niesprawiedliwemu osądzeniu Leona z Salaminy. Brak wyciągnięcia wobec niego jakichkolwiek konsekwencji pozwala przypuszczać, że filozof miał wpływy i nie był uważany za zbyt niebezpiecznego. Po walkach demokratów z oligarchami w roku 403 p.n.e. zostaje podpisany pokój z nowym dowódcą spartańskim Pauzaniaszem, który pozwala na powrót demokratów do Aten. Amnestia i możliwości odejścia zwolenników poprzednich rządów wywołały szczery podziw u Platona i Arystotelesa, którzy później opisywali te akty sprawiedliwości. Jednakże na fali pozostałych procesów zwrócono uwagę na Sokratesa, któremu wiele wpływowych osób miało zbyt wiele rzeczy za złe. Rozpoczął się proces...

II. Proces i śmierć

Osoba Sokratesa musiała być bardzo niewygodna dla pewnych kręgów, gdyż mimo kary grzywny w przypadku odrzucenia oskarżenia, takie oskarżenie zostało wniesione. Jego autorem był Meletos, który oskarżył Sokratesa o psucie młodzieży i nieuznawanie bogów. Oskarżenie wniesiono na początku roku 399, a Diogenes Laertios przytacza je w całości. Przewidywaną przez prawo karą była kara śmierci, choć w wielu przypadkach skazany mógł złagodzić swój wyrok. Sam Meletos prawdopodobnie był tylko marionetką w tej grze, gdyż w Menonie prawdziwym przeciwnikiem okazuje się Anytos — przywódca demokratyczny. W tle pojawia się też postać nauczyciela retoryki Lykona.

Obecnie panuje pogląd, że proces ten miał charakter wybitnie polityczny. Na mocy amnestii ogłoszonej po powtórnym dojściu przez demokratów do władzy, nie można było oskarżać o poglądy polityczne, więc, aby pozbyć się niewygodnego przeciwnika, oskarżono Sokratesa w procesie cywilnym. Sama budowa oskarżenia była chwiejna — nieuznawanie bogów nie było zbyt ciężkim przestępstwem, w przeszłości wystąpiły w tej sprawie precedensy — Anaksagoras, Diagoras. Dołączono więc też zarzut psucia młodzieży, chcąc nawiązać do faktu, że uczniami Sokratesa byli późniejsi zdrajcy — Alkibiades, Charmides oraz Kritiasz.

Nie wiemy nic pewnego o samym „technicznym" przebiegu procesu. Prawdopodobnie Sokrates bronił się sam, choć pojawiały się też głosy, że podczas procesu zachowywał wyniosłe milczenie. Zarzut o niewiarę w bogów filozof łatwo odpiera, twierdząc, że daimonion jest potomkiem bogów, a więc kto wierzy w potomków bogów, w samych bogów też wierzy. Odżegnuje się też od zarzutu o animizm, twierdząc stanowczo, że są to poglądy Anaksagorasa. Nie można pozbyć się wrażenia, że oskarżenie to było urobione ad hoc i nie miało żadnego prawa powodzenia. Natomiast z prawdziwą pasją oskarżyciele głosili drugi zarzut o psucie młodzieży. W swej mowie Sokrates zarzuca rządzącym, że to właśnie on odpowiednio tą młodzieżą kieruje. Jest oskarżony tylko przez zawiść i fakt, że jest on w swym rzemiośle najlepszy.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Sokratejska filozofia wychowania Oskarżenie Sokratesa o bezbożność

Zobacz komentarze (6)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Michał Piotrowski Student politologii Uniwersytetu Warszawskiego; brał udział w olimpiadzie filozoficznej, finalista ogólnopolskiej Olimpiady Wiedzy o UE; pochodzi z Leszna Wielkopolskiego. Członek Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów.  Liczba tekstów na portalu: 19  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Impeachment na przykładzie prezydenta Litwy - Rolandasa Paksasa