Idee teatru Petera Brooka na przykładzie postaci Tierno Bokara

Aktor Grotowskiego stawał się niejako pośrednikiem między widzem a tym co duchowe, wspólne wszystkim - esencjonalne, było to odkrywane obserwatorom w „akcie całkowitym", akcie otwarcia. Tak jak wyobraźnia w sufizmie łączy duchowy świat z realnym, tak w tym teatrze aktor jest tym łącznikiem, medium, które „świadomie w obliczu innych, dokonuje aktu prawdy, ujawniając siebie". ^{[ 46 ]} W czasie prób Grotowski koncentrował się na tym, co stanowi barierę dla aktora: na jego ograniczeniach psychologicznych i fizycznych. To usuwanie blokad u aktora nazwane było przez Grotowskiego techniką negatywną. Podobnie u Brooka równoczesna praca nad umysłem i ciałem aktora miała doprowadzić do „poruszenia kamienia" przez wydobywający się dźwięk, z czymże dźwięk miał najpierw zostać zaprojektowany przez umysł, a dopiero potem wyzwalać się z ciała wyzbytego barier. Widzimy tutaj wpływ teorii Gurdżijewa (do którego odwoływał się także Grotowski w swojej pracy z aktorem), mówił on o harmonijnej pracy wszystkich ośrodków: ciała, ducha i umysłu. Tylko poprzez zrozumienie swoich mechanizmów możemy rozwijać się na drodze ku świadomości. Odkrycie podświadomości umożliwia grę, która jest aktem świadomym i która rozumiana była przez Grotowskiego jako kontakt z najbardziej pierwotnymi przeżyciami (kosmos Artauda, esencja Brooka). „Aktor to medium umożliwiające innym ludziom kontakt z ukrytymi obszarami psyche". ^{[ 47 ]} Jak u Artauda tutaj także metafizyczne ujawnia się w fizycznym.

"Sufizm ma na celu poprowadzenie nas wstecz do miejsca,
w którym zaczęliśmy, tak byśmy mogli odkryć ponownie
pamięć o tym, kim naprawdę jesteśmy i ustanowić na nowo
związek z Bogiem".
Oliver Leaman, Krótkie wprowadzenie do filozofii islamu

4. Ontologia

Mistycyzm najprościej zrozumieć na przykładach wziętych z samej filozofii islamu, mianowicie przywołując dwa sposoby badania natury rzeczywistości: falsafa (filozofia) i hakima (mistycyzm lub „mądrość"). Oliver Leaman twierdzi, że metody, które obejmuje filozofia, stosowane powinny być „na niższych poziomach w hierarchii bytów" i dalej "jeśli mamy osiągnąć rozumienie wszystkiego, są szersze i bardziej ambitne metody, stąd potrzeba hakimy". ^{[ 48 ]} Hakima może zapewnić bezpośrednie doświadczenie rzeczywistości, falsafa niestety nie. Mamy tu porównanie analitycznego (logicznego, pojęciowego) podejścia do rzeczywistości z doświadczalnym (doświadczenie jedności bytu, swoistego zjednoczenia, bliskości z Bogiem). Jedności bytu — wahad al - wudżud według Leamana możemy doświadczyć w miarę jak „postępujemy wzwyż w skali świadomości". ^{[ 49 ]} Istnieją techniki, które prowadzą nas do „ujrzenia rzeczywistości jako jednej rzeczy". ^{[ 50 ]} Jedność bytu można osiągnąć dzięki specjalnym ćwiczeniom: na przykład wzorowanym na jodze ćwiczeniu oddechowym wykonywanym w trakcie zbiorowego recytowania imion Boga. Te wielogodzinne recytacje prowadziły do ekstazy i zbliżenia się do Boga (Leaman nazywa to zikr bądź „wspominanie"). ^{[ 51 ]} Mistycy wprowadzali się tym samym w stan fana (unii z Bogiem). Podobne funkcje ma odmawianie litanii do Boga, Matki Bożej i rożnych świętych w chrześcijaństwie. Jest to swoisty rodzaj kontemplacji i tylko poprzez nią możemy uchwycić „charakter źródła bytu". ^{[ 52 ]} Powinno się kontemplować byt, ponieważ byt nie może stać się wiedzą wyrażoną w zdaniach.

Tak właśnie należy rozumieć mistycyzm, jako sztukę rozumienia rzeczywistości. Bardzo ważną funkcję w odkrywaniu Boga przez falsafa odgrywał język; figury retoryczne zostały przejęte przez nich z myśli greckiej (przejęcie pewnej formy neoplatonizmu), było to ważne w prowadzeniu sporów z filozofami, którzy atakowali islam (muzułmanie bronili się tymi samymi chwytami retorycznymi), a także w pozyskiwaniu nowej rzeszy wiernych. Boga trudno jest wyrazić za pomocą zwykłego języka, ponieważ język „stworzyła forma istnienia, której nie można wyjaśnić" ^{[ 53 ]}, stąd mistycyzm — aby określić coś niewyrażalnego niewyrażalnym. Stąd też mistycy nie przywiązywali wagi do zewnętrznych praktyk religijnych.

Poszukujący to ktoś czujący niezadowolenie właśnie z wiedzy teoretycznej. Ważną rolę w poznawaniu, szukaniu odgrywa dziedzina wyobrażeniowa, której to częścią jest zarówno intelekt, jak i zmysły. ^{[ 54 ]} Jest to barzach (pomost) pomiędzy tym światem, który Leaman nazywa światem ograniczeń, a światem wyższym. ^{[ 55 ]} Duże znaczenie ma też dla mistyków sen — są to wizje, które tkwią w rzeczywistości fizycznej (doświadczenie „wyimaginowane") i mają te szczególne doświadczenia wpływ na rzeczywistość. Jeden z mistyków, Ibn al — Arabi, uważa, że to, co się dzieje w snach, bardzo wyraźnie symbolizuje charakter naszego doświadczenia świata. Kiedy śnimy jesteśmy tymczasowo rozłączeni ze światem świadomości, sny więc mogą dostarczyć nam wiedzy, jakiej nie możemy osiągnąć w sposób analityczny, czysto filozoficzny.

Teoria awerroizmu mówi, iż istnieją dwie drogi do tej samej prawdy (analityczna — falsafa i subiektywna — hakima), te dwie drogi są równie dobre, tyle że każda wybierana jest przez inną grupę odbiorców. Mistycy wybrali drogę hakimy, aby szukać Boga, taką drogę wybrał także Tierno Bokar (1875 — 1939), sufi z Bandiagary (Mali).

4. Tasawwuf — Sufizm

„Stopień duchowości" — jak pisze E. Wnuk-Lisowska — oznacza „akceptację niematerialnego wymiaru ludzkiego życia i zdawanie sobie z tego faktu sprawy na co dzień". ^{[ 56 ]} Modlitwa zatrzymuje człowieka w ciągu dnia (pięciokrotna modlitwa w ciągu doby) i pozwala „wsłuchać się" w rzeczywistość niewidzialną. Jednak tylko wyobraźnia pomaga nam połączyć realny świat z duchowym — pozwala nam zrozumieć go. Otwiera dusze na inne możliwości postrzegania i rozumienia, niedostępne racjonalnemu umysłowi.

"The mundus imaginalis is the realm where invisible realities become visible and corporeal things are spiritualized. Though more real and 'subtle' than the physical world, the World of Imagination is less real and 'danser' than the spiritual world, which remains forever invisible as such". ^{[ 57 ]}

W Koranie i hadisach dziedzina wyobrażeniowa jest miejscem, w którym spirytualne rzeczywistości są widziane w wizjonerskim doświadczeniu:

„If on the Day of Resurrection, as reported by the Prophet, 'death is brought in the form of a salt-colored ram andslaughtered', this is because imaginal existence allows abstract meanings to take on concrete form. And if all the works we performed during our lives are placed in the Scales, the good deeds in the right pan and the bad deeds in the left, this is because imagination brings about the subtilization of corporeal activities". ^{[ 58 ]}

Przytoczone powyżej cytaty opisują pokrótce jaka jest funkcja dziedziny wyobrażeniowej. Wspominam o niej, ponieważ jest ona ważna w sufizmie. Wart zaznaczenia jest także fakt, że w doświadczeniu mistycznym kluczową rolę odgrywa wiedza, intelekt, który jest związany z duchem. „Charakterystycznym rysem islamskiego poznania jest jednocześnie jego rozumowy i gnostyczny kształt". ^{[ 59 ]}

Jednym z największych autorytetów w świecie muzułmańskim jest Ibn al-Arabi (1165-1240). Napisał około siedmiuset książek, traktatów i zbiorów poezji. Jedna z jego prac The Meccan Openings opisuje „otwarcie" (opening) jako drogę do zdobycia bezpośredniej wiedzy o Bogu, bez pomocy nauczyciela czy jakichkolwiek studiów. Jest to typ wiedzy, który jest dany prorokom. „Otwarcie" ma miejsce podczas medytacji i nie jest ono celem, który zostanie osiągnięty przez każdego ucznia, gdyż jest to uzależnione od indywidualnej natury człowieka. Ibn al-Arabi doświadczył „otwarcie" kiedy był jeszcze młody. Zdobył wówczas całą swoją wiedzę i stopniowo wyrażał ją w swoich pracach. Podkreślał, że Koran jest kluczem do osiągnięcia tego stanu. Ibn al-Arabi i liczne inne islamskie teksty przypisują specjalną rolę sercu (galb). Serce postrzegają raczej jako centrum (locus) wiedzy niż uczuć i sentymentów, a wiedza z kolei jest jedyną rzeczą, przez którą można objąć Boga. Dlatego serce jest esencją, istotą zrozumienia Boga.

Wiedza (ma'rifa, gnosis), jak już wspomniałam, uzyskiwana jest podczas mistycznego doświadczenia. Cel tego to wejście w stan unii z Bogiem, stan fana. Wiedza ta jest dostępna tylko wybranym, prorokom.

Gnoza (...) To tożsamość, jedność tego, który poznaje z tym, co poznaje, i z tym za pomocą czego poznaje. Chodzi więc o tożsamość jaźni gnostyka z boską rzeczywistością. ^{[ 60 ]}

Bóg mistyków to przede wszystkim Bóg miłości. Relacja tutaj podobna jest tu do relacji Kochający — Ukochana ^{[ 61 ]} i na rozpaczliwym poszukiwaniu rozdzielonej pary, aby móc znów się zjednoczyć i wtopić w jedność, „tylko poprzez gorącą miłość można się do niego [Boga] zbliżyć". ^{[ 62 ]} Mistyk „spala się" w ogniu miłości. E. Wnuk-Lisowska opisuje ten związek jako akt samounicestwienia „ja" i tylko w nim widzi możliwość zjednoczenia z Absolutem, poznanie idzie tym samym z miłością, a to z kolei wiąże się z wiedzą. Ten rodzaj więzi z Bogiem wprowadza Ukochanego (człowieka) w stan ciągłego poszukiwania, ciągłego dążenia do niego. Mistycyzm jest poznaniem subiektywnym, a zaczyna się od poznania samego siebie („kto zna siebie zna swojego pana" ^{[ 63 ]})

Chociaż nieraz za wzór sobie stawiałem sam siebie,
W sobie byłem, a nie mogłem zadowolić siebie,
Nie widzący — słyszałem zawsze swoje imię,
Ale gdy wyszedłem z siebie, zobaczyłem siebie... ^{[ 64 ]}

[ 48 ] O. Leaman, Krótkie wprowadzenie do filozofii islamu, tł. Michał Lipszyc, Warszawa 2004, s. 125.

[ 51 ] "Pierwszym stadium zikru jest dążenie do tego, aby odwrócić własny umysł od spraw ziemskich i skierować go ku Bogu i duchowości", ibidem, s. 122.

[ 54 ] "Wyobraźnia jest niezbędna, abyśmy wznieśli się na wyższy poziom, skoro na niższym poziomie wiedzy musimy wyobrazić sobie, jakby to było znaleźć się na poziomie wyższym", ibidem, s. 142.

[ 55 ] "Wyobraźnia jest jak drabina, po której się wchodzi, a którą następnie się odrzuca, kiedy przestaje już służyć celowi", ibidem, s. 146.

[ 57 ] "Mundus imaginalis jest rzeczywistością (krainą), w której niewidzialne rzeczywistości stają się widzialne i cielesne rzeczy są spirytualizowane. Pomimo, że bardziej rzeczywisty i „subtelny" niż świat fizyczny, Świat Wyobraźni jest mniej rzeczywisty i „gęstszy" niż świat spirytualny, który jako taki zawsze pozostaje niewidzialny" [tł. własne], William C. Chittick, The Sufi Path of Knowledge, State University of New York 1989, s. IX.

[ 58 ] "Jeśli w Dniu Wskrzeszenia, jak opisane przez Proroka „śmierć jest przyniesiona w formie barana koloru soli i zaszlachtowana", jest tak ponieważ wyobrażeniowa egzystencja pozwala abstrakcyjnym znaczeniom przyjąć konkretną formę. Jeśli wszystkie prace (rzeczy), które wykonaliśmy w życiu zostaną umieszczone na Wadze, dobre uczynki na prawym talerzu [wagi] a złe na lewym, dzieje się tak dlatego, że wyobraźnia stwarza subtelny obraz cielesnych czynności" (tł. wł.), Ibidem, s. IX.

[ 61 ] Relacjonują tak stosunek do Boga mistycy — sufi, przedstawiają taki obraz w swoich poezjach i traktatach.

4. Ontologia

4. Tasawwuf — Sufizm