Zarząd majątkiem kościołów parafialnych

Majątek kościołów parafialnych składał się z dóbr ruchomych i nieruchomych, kapitałów, funduszy i fundacji. Majątkiem tym administrował rządca kościoła, z tym że prawo kanoniczne dopuszczało możliwość powoływania rady administracyjnej, złożonej z osób duchownych lub świeckich, do współudziału w zarządzaniu majątkiem (kanony 1183 i 1521). W Polsce ustaliła się praktyka powoływania rad (lub komitetów) parafialnych spośród ludzi świeckich; przewodniczącym rady był rządca kościoła. Do obowiązków rządcy należała troska o zachowanie majątku w dobrym stanie i prowadzenie odpowiednich ksiąg. Praktyka w diecezjach była rozmaita. Lwowski synod archidiecezjalny nakazywał prowadzenie 16 różnych ksiąg, z czego 4 dotyczyły spraw majątkowych ^{[ 13 ]}; ordynariusz przemyski (obrz. łac.) wymagał prowadzenia odrębnych ksiąg rachunków: kościoła, beneficjum, fundacji pobożnych, komitetu parafialnego i funduszów nadzwyczajnych ^{[ 14 ]}. W diecezji łomżyńskiej proboszczowie mieli obowiązek prowadzić osobne księgi kasy kościoła, księgę „bractewną", w której notowano wpływy z tacy „na światło", ze skarbonek oraz kwoty za sprzedaż świec i wydatki na wino mszalne, świece, kadzidło i za pranie bielizny kościelnej; księgę kasową Papieskiego Dzieła Rozkrzewiania Wiary ^{[ 15 ]}. Na rządcach kościołów ciążył obowiązek sporządzania „etatu", tzn. preliminarza budżetowego, składania rocznych sprawozdań z zarządu i prowadzenia dokładnych ksiąg inwentarzowych ^{[ 16 ]}. Rządcy ci angażowali do pracy organistów i służbę kościelną w imieniu kościoła, jako osoby prawnej i mieli przestrzegać terminowego opłacania ich wynagrodzenia, podatków i ubezpieczeń.

Proboszczowie mogli być ograniczani w zarządzie majątkiem kościoła przez ordynariusza. Najczęściej spotykanym ograniczeniem był zakaz przyjmowania zapisów, legatów i fundacji bez zgody ordynariusza. Ograniczenie to wynikało z obawy przed zaciągnięciem zobowiązań, które w przyszłości mogłyby się stać nadmiernym obciążeniem dla kościoła. Ograniczenie dotyczyło przede wszystkim fundacji mszalnych; ordynariusze starali się o zawieranie takich umów z fundatorami, aby w przypadku dewaluacji złożonego przez fundatora kapitału mogli dokonywać redukcji liczby mszy ^{[ 17 ]}. Nakłaniano też fundatorów fundacji „wieczystych", aby obowiązek kościoła trwał do 50 lat. Proboszczowie byli też ograniczani szczegółowymi instrukcjami w odniesieniu do przechowywania i wydatkowania pieniędzy z kasy kościoła, przekraczania wydatków przewidzianych w „etacie" itd. ^{[ 18 ]}

Pewnym ograniczeniem proboszcza był współudział rady bądź komitetu parafialnego w zarządzie majątku kościelnego. Rządca kościoła, jako przewodniczący rady, posiadał z reguły decydujący głos przy podejmowaniu uchwał, ale ponieważ do obowiązków członków rady należała troska o zapewnienie kościołowi dochodów oraz prowadzenie kasy, proboszcz musiał uwzględniać ich poglądy. Współudział wiernych w zarządzie majątku kościołów posiadał w Polsce tradycje sięgające XV wieku. W okresie I Rzeczypospolitej parafianie wybierali dwóch lub więcej swoich przedstawicieli, nazywanych prowizorami (rzadziej: witrykusami), którzy byli zobowiązani do dbałości o majątek kościoła i zbierania składek wśród parafian. Przepisy partykularne dość szczegółowo regulowały ich obowiązki w zakresie prowadzenia ksiąg kasowych i inwentarzowych, zalecając, aby księgi kasowe były sporządzone w dwóch egzemplarzach, z których jeden miał przechowywać rządca kościoła ^{[ 19 ]}.

Ingerencja władz świeckich w zarząd majątkiem kościołów nastąpiła najwcześniej w Królestwie Polskim. W 1817 r. Komisja Obrządków Religijnych i Oświecenia Publicznego przejęła opiekę nad funduszami, budynkami kościelnymi i klasztorami. Opiekę tę miał sprawować dozór kościelny powołany w każdej parafii w składzie: patron kościoła i pleban oraz trzej członkowie wybierani przez nich na 6 lat. W 1824 r. postanowienie królewskie zmieniło częściowo skład dozoru, do którego mieli wchodzić: patron lub właściciel dóbr ziemskich, dziekan i członkowie wybierani przez parafian, właścicieli nieruchomości. W ten sposób wyłączono plebana od zarządu majątkiem kościoła. Do obowiązków dozoru należała konserwacja kościoła, cmentarza i plebanii, zarząd funduszami, uchwalanie i pobór składek wśród wiernych oraz spisywanie majątku po śmierci plebana i przekazywanie majątku następcy ^{[ 20 ]}. Początkowo do rozkładu składek nałożonych na parafian były upoważnione komisje wojewódzkie, ale już w 1818 r. odpowiednie upoważnienie otrzymały dozory. Składki miały obciążać wiernych opłacających podymne ^{[ 21 ]}. Od 1864 r. dozory mogły uchwalać składki tylko za zgodą parafian ^{[ 22 ]} i w ten sposób doszło do utworzenia nowej jednostki organizacyjnej: zgromadzenia parafian. Do udziału w zgromadzeniach parafialnych miejskich mieli prawo wszyscy właściciele nieruchomości, na wsi — właściciele gospodarstw powyżej 3 mórg. Z biegiem lat za podstawę wymiaru składki przyjmowano coraz częściej zamiast podymnego obszar ziemi posiadanej przez wiernego ^{[ 23 ]}. Prawidłowo uchwalone składki mogły być, na żądanie dozoru kościelnego, przymusowo ściągane przez naczelnika powiatu ^{[ 24 ]}. Przepisy te obowiązywały formalnie na ziemiach polskich b. zaboru rosyjskiego do 1925 r., ale już po 1918 r. były wykonywane tylko w ograniczonym zakresie ^{[ 25 ]}.

Na obszarze Galicji zasady zarządu majątkiem kościołów parafialnych określono w reskrypcie Ministerstwa Wyznań i Oświaty z 15.10.1858 r., natomiast 15.8.1866 r. ustalono sposób pobierania świadczeń wiernych na wydatki budowlane ^{[ 26 ]}. Wierni wybierali komitet parafialny, który w przypadku określonej potrzeby zwracał się do władz powiatowych o ogłoszenie tzw. rozprawy konkurencyjnej. Parafianie uchwalali określoną sumę na potrzeby kościoła, którą następnie rozkładano na nich w proporcji do wysokości opłacanych podatków: gruntowego, domowo-czynszowego, domowo-klasowego, zarobkowego i dochodowego. Z zebranych składek tworzono „fundusz konkurencji kościelnej", który posiadał osobowość prawną, a jego prawnym zastępcą stał się komitet parafialny ^{[ 27 ]}. W przypadku konieczności przymusowego ściągania opłat władze administracyjne wdrażały egzekucję, ale była to pomoc świadczona świeckiemu „funduszowi konkurencyjnemu", a nie kościołowi ^{[ 28 ]}. Zarząd majątkiem kościoła pozostawał w rękach proboszcza. Zachodziła jednak między tymi majątkami pewna łączność, która niekiedy prowadziła do zatargów. Do funduszu konkurencyjnego należały poza składkami wiernych także inne dochody. Ponieważ proboszcz sam pobierał datki z obnoszonej tacy lub woreczka oraz wynagrodzenia za użycie światła, paramentów, dzwonków i sprzętów kościelnych, winien był ich część przekazać komitetowi parafialnemu. Proboszcz miał także obowiązek płacić funduszowi konkurencyjnemu rocznie 3-8% od własnego dochodu, przewyższającego ustalone dla niego uposażenie. Do tego funduszu miał również wpłacać patron kościoła ratami swoją składkę wynoszącą 1/6 część wydatków na budowę kościoła.

W zaborze pruskim po wprowadzeniu pruskiego powszechnego prawa krajowego w 1794 r. organizacja zarządu majątku kościelnego uległa dwukrotnej zmianie. Majątkiem kościoła miał zarządzać proboszcz z prowizorami, ale w przypadku gdy chodziło o gminę wyznaniową czyli zgromadzenie wiernych to powoływano pełnomocników i reprezentantów gminy ^{[ 29 ]}. Ustawa z 20.6.1875 r. zlikwidowała ten dualizm, ustalając kompetencje gminy wyznaniowej w zakresie zarządu majątkiem kościelnym. Członkowie gminy wyznaniowej wybierali spośród siebie reprezentację i dozór kościelny. Czynne prawo wyborcze mieli płatnicy podatku kościelnego prowadzący samodzielne gospodarstwa i ukończone 21 lat, przy biernym prawie wyborczym cenzus wieku określono na 30 lat. Praw wyborczych nie posiadali księża i służba kościelna. Członków dozoru wybierano 4 do 12, w zależności od liczebności gminy, liczba członków reprezentacji miała być trzykrotnie wyższa. Reprezentacja była organem kontrolnym i kompetencje jej ograniczały się w zasadzie do zatwierdzania uchwał dozoru. Dozór kościelny, na czele którego stał rządca kościoła jako przewodniczący, posiadał wszelkie kompetencje w zarządzie majątkiem kościoła. Dozór był uprawniony m.in. do: nabywania, sprzedaży i obciążania własności ziemskiej, wydzierżawiania gruntów kościelnych, zmiany taks opłat za posługi religijne, angażowania pracowników (organistów i służby kościelnej), układania preliminarza budżetowego, prowadzenia kasy kościoła; przede wszystkim jednak, zgodnie z ustawą z 14.7.1905 r. dozór był uprawniony do uchwalania wysokości podatku kościelnego i jego rozkładu na wiernych. Uchwały dozoru wymagały zatwierdzenia przez reprezentację parafialną oraz władze świeckie i ordynariusza. Podstawą wymiaru był państwowy podatek dochodowy lub gruntowy, budynkowy czy przemysłowy. Wysokość podatku kościelnego, nie oznaczona w ustawie, w praktyce wynosiła od 10 do 50% wysokości jednego z podatków państwowych. Dochody z podatku kościelnego mogły być przeznaczone wyłącznie na budowę, rozbudowę i remonty kościołów, natomiast nie wolno było z nich finansować budynków beneficjalnych.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Uposażenie Kościoła w Polsce 1918–1939. Majątek nieruchomy Uposażenie Kościoła i duchowieństwa katolickiego w Polsce 1918–1939

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Liczba tekstów na portalu: 10  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne