Zarząd majątkiem beneficjalnym

Prawo kanoniczne stanowi, że beneficjum jest to twór prawny (ens iuridicum) ustanowiony na stałe przez kompetentną władzę kościelną, złożony z urzędu oraz związanego z nim prawa do pobierania dochodów z uposażenia (kanon 1409). Beneficja można podzielić na duszpasterskie (curata) i nieduszpasterskie (non curata); z duszpasterskimi jest połączony obowiązek stałego pobytu (beneficia duplicia seu residentialia). Beneficja proste (simplicia), nieduszpasterskie łączą się z obowiązkiem określonych czynności religijnych ^{[ 83 ]}.

Beneficja podwójne, duszpasterskie otrzymywali biskupi i proboszczowie, pojedyncze — kanonicy kapitulni, kolegiaccy oraz altarzyści i mansjonarze, którzy najczęściej byli również wikariuszami.

Beneficjum posiada osobowość prawną. Beneficjat jest użytkownikiem i administratorem beneficjum i występuje w jego imieniu. Ponieważ beneficjum jest złączone na stałe z urzędem kościelnym, beneficjat czerpie dochody nie tylko z jego majątku, ale także z dochodów płynących z piastowanego urzędu: z ofiar wiernych i opłat za posługi religijne (iura stolae). Prawo kanoniczne określiło przywileje beneficjata w zakresie pobierania dochodów w sposób ogólny; otrzymywał on prawo do dochodów w wysokości odpowiadającej potrzebom jego stanu ^{[ 84 ]}, nadwyżkę powinien był przekazywać na cele kościelne lub wsparcie ubogich.

Zarząd majątkiem beneficjalnym znajdował się w rękach posiadacza, a ograniczenie zarządu mogło wynikać tylko z przepisów prawa kanonicznego. Zarząd beneficjum był kontrolowany przez biskupów diecezjalnych, którzy mogli go częściowo ograniczać np. co do terminów i wysokości kontraktów dzierżawnych, a także w zakresie zapobiegania nieracjonalnej gospodarce, która mogłaby umniejszyć majątek kościelny.

Podstawowymi obowiązkami beneficjata było: sporządzanie rocznego planu dochodów i wydatków („etatu"), dokładnego inwentarza i racjonalna gospodarka. Forma zarządu była różna w zależności od rodzaju majątku, który wchodził w skład beneficjum. W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce coraz mniejsze znaczenie miała ziemia w nowo erygowanych parafiach oraz na obszarze b. zaboru rosyjskiego, gdzie proboszczowie posiadali średnio po kilka hektarów gruntów. Większość nowo tworzonych parafii nie posiadała w ogóle gruntów rolnych i beneficjum obejmowało tylko iura stolae oraz dobrowolne składki wiernych, jeśli ordynariusz w akcie erekcyjnym wyraźnie to określił. W takich przypadkach zacierała się różnica między majątkiem kościoła a beneficjum i część dochodów kościoła stanowiła uposażenie beneficjata.

W. Abraham w projekcie konkordatu przewidywał swobodny zarząd majątku beneficjalnego przez osobę, która go posiadała z upoważnienia kompetentnego zwierzchnika. Jedynym ograniczeniem miał być obowiązek zawiadamiania władz państwowych o fakcie nadania beneficjum. Rząd miał zachować prawo do wysyłania swojego delegata, aby przy wprowadzaniu beneficjata w posiadanie lub w przypadku jego śmierci, mógł on sprawdzić inwentarz beneficjum. Propozycję W. Abrahama podtrzymała Rada Ministrów ^{[ 85 ]}.

To sformułowanie w projekcie konkordatu znalazło się na zasadzie częściowego przejęcia austriackiego wzoru postępowania w takich przypadkach. W monarchii austro-węgierskiej przyjęto zasadę, że obsada urzędów pozostawała w rękach Kościoła, ale władze państwa zatrzymały dla siebie prawo nadawania i odbierania beneficjów. Beneficjat, przy wprowadzaniu go w posiadanie majątku, musiał wystawić rewers, który obejmował spis wszystkich nieruchomości ^{[ 86 ]}. W ten sposób częściowo ograniczono swobodny zarząd dobrami beneficjalnymi. Projektodawcy polskiego konkordatu domagali się zaledwie prawa wglądu do ksiąg inwentarzowych, ale S. Grabski i tego postulatu nie obronił. Stąd w konkordacie nie wprowadzono żadnych ograniczeń w zarządzie beneficjów.

Kilka lat później w konkordacie z Włochami Stolica Apostolska zdecydowała się na znaczne ustępstwa w tym zakresie. Ustalono, że beneficja przyznają swobodnie władze kościelne, ale przekazanie majątku miało się odbywać w obecności przedstawicieli państwa na podstawie specjalnego protokołu w związku z tym, iż państwo zobowiązało się, aż do osobnego układu, uzupełniać niedostateczne dochody z beneficjów (art. 30). Dlatego też przewidziano również możliwość zajęcia przez państwo dóbr beneficjalnych w przypadku ich złej administracji (art. 26). Wprawdzie podjęcie sekwestru obwarowano „porozumieniem z władzą kościelną" ^{[ 87 ]}, ale było to sformułowanie tak nieostre, że w praktyce państwo mogło wykonywać nadzór nad gospodarką beneficjów. Podobnie zresztą i w art. 30 przewidziano współudział państwa w zarządzie beneficjum, jeżeli zarząd będzie wykraczał poza zwykłą administrację ^{[ 88 ]}.

W Polsce zarząd beneficjami pozostawał całkowicie w rękach duchowieństwa. Wyjątkowo tylko dopuszczali biskupi diecezjalni do udziału świeckich w zarządzie beneficjum. Ordynariusz gnieźnieńsko-poznański np. zalecał, aby beneficjanci przedkładali radzie parafialnej do zaopiniowania projekty: umów alienacji lub dzierżawy i lokaty kapitałów ^{[ 89 ]}. Zalecenie to miało na celu osiągnięcie maksymalnych korzyści finansowych z transakcji.

W kościelnym ustawodawstwie partykularnym w Polsce prawa i obowiązki beneficjatów były dość ściśle regulowane, a szczególną uwagę zwracano na zasady eksploatacji majątku. W diecezjach panowały różne pod tym względem zwyczaje. Beneficja rolne były przez księży eksploatowane we własnym zarządzie ^{[ 90 ]}, lub — najczęściej — stosowano system dzierżaw, których zasady podlegały kontroli kurii diecezjalnych. Beneficja zalecano wydzierżawiać rolnikom na 3-6 lat i w praktyce tych terminów przestrzegano, rzadko podpisując kontrakt dzierżawny na okres 9 lub 12 lat. Kontrakty zwykle przedłużano na następny okres. Zasadą, którą powszechnie stosowano, było wydzierżawianie roli osobie oferującej najwyższy czynsz; wymagano, aby wpłaciła ona kaucję, jako gwarancję prawidłowej gospodarki. Liczba dzierżawców była różna w zależności od lokalnych warunków, ale najczęściej dzierżawców dóbr beneficjalnych było wielu, ze względu na brak budynków gospodarczych i konieczność łączenia przez dzierżawcę własnego gospodarstwa z rolą dzierżawioną. Ponieważ wprowadzano obowiązek złożenia kaucji, dobra beneficjalne mogli eksploatować zamożniejsi rolnicy, a nie należała do wyjątków dzierżawa tych dóbr przez właścicieli majątków obszarniczych ^{[ 91 ]}. Beneficjaci oddawali również część roli w dzierżawę kościołowi parafialnemu na założenie cmentarza.

Dzierżawa dóbr beneficjalnych była przedmiotem dużego zainteresowania ludności rolniczej ze względu na stały głód ziemi. Gdy np. w przemyskiej diecezji greckokatolickiej w 1925 r., ze względu na przedłużające się wakanse w obsadzie parafii, nie wydzierżawiano gruntów, wojewoda zagroził kurii, że sam poleci zarządzić ogłoszenie przetargu na ich dzierżawę ^{[ 92 ]}.

Ponieważ większość gruntów kościelnych była wydzierżawiana rolnikom jako kilkuhektarowe działki, dużą uwagę przywiązywało duchowieństwo do uchylenia mocy obowiązującej ustawy z 3.7.1919 r. o ochronie drobnych dzierżawców rolnych ^{[ 93 ]}. Ustawa była niedogodna dla Kościoła z dwóch powodów: ograniczała wysokość czynszu dzierżawnego, a przede wszystkim, zakazując wypowiadania umów, miała w przyszłości doprowadzić do uwłaszczenia drobnych dzierżawców. Ustawa ta została znowelizowana w 1920 r. ^{[ 94 ]}, a następnie w 1924 r. ogłoszono nowy tekst, w którym wyłączono dobra kościelne, fundacyjne i samorządowe spod działania ustawy ^{[ 95 ]}. Sejm uchwalił 21.2.1930 r. nową ustawę o ochronie drobnych dzierżawców, mimo sprzeciwu rządu, Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem i Narodowej Demokracji. Projekt ustawy miał być dyskutowany na posiedzeniu senatu 28 III, ale posiedzenie zostało odroczone, a 29 III sesje sejmu i senatu zamknięte ^{[ 96 ]}. Prezydent rozporządzeniem z 12.9.1930 r. przedłużył moc obowiązującą ustawy z 1924 r. Dobra kościelne nie zostały objęte ustawą z 18.3.1932 r. o wykupie gruntów podlegających ustawie o ochronie drobnych dzierżawców ^{[ 97 ]}; nie dotyczyły ich także żadne ograniczenia w wysokości czynszu dzierżawnego ^{[ 98 ]}. Wprawdzie minister rolnictwa i reform rolnych polecił w 1931 r. przeprowadzić spis wszystkich dzierżawców gruntów kościelnych, co zapewne było związane z koncepcją ich uwłaszczenia, ale na wiadomość, że wójtowie zbierają informacje u księży, całą akcję wstrzymał ^{[ 99 ]}, a zresztą straciła ona sens w świetle ustawy z 1932 r.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Uposażenie Kościoła w Polsce 1918–1939. Majątek nieruchomy Uposażenie Kościoła i duchowieństwa katolickiego w Polsce 1918–1939

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Liczba tekstów na portalu: 10  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne