Według Spinozy wyłącznym celem doktryn teologicznych jest wpojenie zasad dobrego zachowania i posłuszeństwa, a posłuszeństwo i miłosierdzie są miarą prawdziwej pobożności, „wszyscy muszą dostosować owe dogmaty wiary do własnych możliwości rozumienia, oraz sami zinterpretować je w sposób, który uważają za najlepszy, by w pełni móc je stosować". ^{[ 19 ]} Zatem prawdę, zdaniem Spinozy, można pojąć jedynie poprzez rozum naturalny. Instrumentem tego poznania jest filozofia. Z tego właśnie powodu, to właśnie wolność myśli i słowa, a nie wolność sumienia i wyznania, stanowi sedno tolerancji. Spinozę oburzało to, że od wieków podejmowano wysiłki w celu prawnego określenia tego, o czym powinno się myśleć, co czytać i w co wierzyć. Powodem, dla którego, niektórzy próbują prawnie uzasadnić pewne przekonania, a wykorzenić inne, jest chęć pokonania rywali, zdobycie wpływów oraz aplauzu tłumu i tym samym wysokiego stanowiska. Prawo z takich pobudek ustanawiane służy głównie osobistym korzyściom, co powoduje duże szkody dla społeczeństwa. Nakładając bowiem cenzurę na to lub inne przekonanie, państwo wspiera i nasila konflikty doktrynalne. Powyższe prawo, jak podkreślał, często było ustanawiane w celu wymuszenia, poddania się lub uległości. W obliczu oburzenia tych, którzy nie mogąc znieść światłych umysłów, ludzie złej woli z łatwością przemieniają łatwowierność, podżegając gniew zwykłych ludzi przeciwko dowolnie wybranej osobie. Tym samym jeżeli uczciwość ma być ceniona wyżej niż służalczość, a władza ma utrzymać skuteczną kontrolę zamiast być zmuszona do uległości, koniecznie należy zezwolić na wolność przekonań i rządzić tak, aby rozbieżne i antagonistyczne poglądy wyrażane przez ludzi, nie przeszkadzały im żyć w pokoju.

System rządów, który całościowo respektuje wolność przekonań uważa filozof za najlepszy. Należy rozdzielić ludzkie poglądy od ludzkich wad. Sytuacja, gdy sfera publiczna zostaje pozbawiona zakazów, w której dopuszcza się tak szeroką jak to tylko możliwe wolność myśli i przekonań, powoduje, że większość spraw rozstrzyga się powoli ale w największej zgodzie z ludzką naturą. Podkreślał, że im mniej wolności przekonań przyznaje się człowiekowi, tym bardziej jest on oddalony od najbardziej naturalnego stanu i tym bardziej narzucony system jest represyjny. Głosząc takie poglądy Spinoza przygotował o wiele większe pole dla wolności słowa i prasy, niż przynosiła to koncepcja tolerancji rozwijana przez umiarkowanych przedstawicieli w początkach Oświecenia. Do takich umiarkowanych umysłowości wczesnego Oświecenia, mającym wielu zwolenników, zaliczał się przede wszystkim John Locke. ^{[ 20 ]}

Bracia Polscy, którzy w Zjednoczonych Prowincjach uczynili z zagadnienia tolerancji centralną kwestię debaty publicznej, sami pod wpływem przykładu Spinozy, rozszerzyli swoje rozumienie tolerancji na osoby bezwyznaniowe. Los Braci Polskich, którzy mogli żyć w pokoju wyłącznie w Zjednoczonych Prowincjach, chociaż ich poglądy religijne wydawały się niemożliwe do przyjęcia dla wielu innych kościołów, był dla myśliciela znakomitym przykładem. Spinozie, jako filozofowi i człowiekowi, który na zawsze rozstał się ze wspólnotą przodków, zależało przede wszystkim, na urzeczywistnianiu prawdziwej wolności przekonań. Mimo uwikłania jego traktatów w archaiczne wyobrażenia na temat środków służących utrwaleniu ładu społecznego, był szermierzem demokracji, która była w jego ujęciu idealnym ustrojem urzeczywistniania się rozumu, nie zaś systemem władzy sprawowanej przez większość. Nie była też nawoływaniem do egalitaryzmu społecznego.

Są to zatem podstawowe pojęcia nowo rodzącej się ideologii wraz z pojęciem stanu natury i prawem naturalnym. Jednocześnie pokazywał jak ogromne korzyści płynęły z przejścia ze stanu natury do stanu społeczności wewnątrzpaństwowej. Przyznał również, że monarchia i arystokracja, innymi słowy zinstytucjonalizowana nierówność dominująca w ówczesnych europejskich społeczeństwach są niczym innym jak formą zepsucia i zwyrodnienia zasad równości i demokratycznej republiki (będącym najbardziej naturalnym stanem normatywnym dla człowieka). Zatem pochwała republiki demokratycznej połączona zostaje u Spinozy z krytyką ustroju oligarchicznego.

Sam Spinoza obawiał się rewolucji społecznej. Zbyt wyraźna w jego pismach jest nieufność, czy nawet wzgarda dla tłumu, by mógł uchodzić za rzecznika dążeń rewolucyjnych. Stąd też Spinoza podjął w następnie napisanym i nie dokończonym Traktacie politycznym wiele kwestii, takich jak rola armii regularnej, teokratyczne żądania kleru, fanatyzm ludu, a były to zjawiska, które w umyśle filozofa domagały się ponownego ujęcia i rozpracowania. W tym niedokończonym dziele wyłaniają się najważniejsze pytania, które stawia filozof a odpowiedzi buduje nieco odmiennie, niż w dziele wcześniejszym. Nie tylko odrzuca on czynny sprzeciw polityczny ale także nie stawia już pytań, które zaczęły wydawać mu się naiwne — jaka forma rządzenia może uchodzić za najdoskonalszą. Akceptuje także monarchię, domagając się jednoczesnego zachowania pełni swobód politycznych, przyznawanych tak dalece ogółowi jak tylko w danych warunkach będzie możliwe. Wszystkie te rewizje zostają przezeń zapisane w imię ideału, polegającego na tym, by racjonalna władza kierowała ludźmi w taki sposób, iżby im się zdawało, że prawdziwie sami sobą władają. Wówczas potępiane zjawiska, jak: bunty, rebelie, bezmyślność ludzka i namiętności tłumów mają szansę na okiełznanie, gdyż emocje są wśród jednostek silniejsze, niż rozsądek i trzeźwa kalkulacja. Nie należy zatem projektować niczego w oparciu o przypuszczenie, że ludzkie zachowania poddane zostaną władzy rozumu, ale raczej starać się je oswajać, ukierunkowywać i eksploatować afekty a nawet słabości w służbie dobra, które winno triumfować w sferze publicznej. ^{[ 21 ]} Tak więc po okresie całkowitego odrzucenia religii u autora Traktatu politycznego dochodzi do odkrycia społecznego wymiaru profetyzmu ^{[ 22 ]} i wciągnięcia go do służby na rzecz dobra powszechnego.

Stąd płynie wyzwanie dla myśliciela politycznego jak idee wolności i powszechnej tolerancji pogodzić z praktyką, która w pierwszym rzędzie powinna opierać się na porządku i służyć trwałości władzy. Mamy zatem u Spinozy po raz pierwszy wyartykułowane pytanie o zgodność ideałów podpierających teorię polityczną z praktyką rządzenia w warunkach rodzącej się nowożytności.

Rozwinięte całościowo, poddane rygorowi analitycznego myślenia, poglądy filozofa zbliżały go do ewolucji jaką przeszło wielu przedstawicieli Braci Polskich, zwłaszcza, że niektórzy z nich jak J. Szlichtyng, czy S. Przypkowski polemizowali z radykałami zarówno pozostającymi we własnym obozie wspólnej wiary, np. z D. Zwickerem, jak i wśród Holendrów, np. z D. Breniusem.

W XVII-wiecznej Holandii, nikt nie ośmielił się prześladować, cieszącego się wielką sławą pierwszego bezwyznaniowego intelektualisty nic więc dziwnego, że środowisko to z wielkim ożywieniem przyjęło opublikowanie w roku 1776 Traktatu teologiczno-politycznego. Spinozy. Wprawdzie władze Zjednoczonych Prowincji wydały zakaz rozpowszechniania dzieł umieszczanych na kalwińskim indeksie, na który wpisywano dzieła uznane za religijnie szkodliwe, gdzie obok Lewiatana Hobbsa znalazł się Traktat teologiczno-polityczny Spinozy. Zakaz ten jednak nie był rygorystycznie przestrzegany.

Spinoza upatrywał szansę rozwoju przede wszystkim na polu uprawiania i rozwijania twórczości filozoficznej. ^{[ 23 ]}

Zobacz także te strony: Koncepcja substancji u Spinozy Spinozjańsko-wolnomularskie korzenie holenderskich wolnomyślicieli

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Deklaracja kopenhaska w sprawie miejsca religii w życiu publicznym Wolność, sztuka, państwo w myśli Friedricha Schillera

Dodaj komentarz do strony..   Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Liczba tekstów na portalu: 51  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice