W literaturze poświęconej teorii heliocentrycznej występuje się dość często z twierdzeniem, jakoby z poszczególnych wypowiedzi Kopernika zawartych w „De revolutionibus" i w ogóle z treści tego dzieła wynikało, iż znał on i uznawał za słuszną zasadę względności ruchu. Opinię tę odnajdujemy w pracach popularnych, zarówno starszych i mających charakter opracowań encyklopedycznych, jak w nowszych traktujących specjalnie o historii astronomii. ^{[ 1 ]} W sposobie ujęcia problemu poszczególni autorzy różnią się między sobą dość znacznie. Część z nich obwarowuje swe opinie pewnymi zastrzeżeniami, twierdząc na przykład, że Kopernik formułując zasadę względności ruchu, uczynił to w sposób bardzo nieśmiały i oględny bądź też, że zawiera się ona w jego wywodach jedynie implicite lub jako swego rodzaju przeczucie. ^{[ 2 ]} Inni natomiast dopatrują się w jego tekście sformułowania tej zasady w sposób jasny i expressis verbis. ^{[ 3 ]}

Słuszność wszystkich tych poglądów zakwestionował niedawno Michał Heller. ^{[ 4 ]} Na podstawie analizy kilku miejsc z I księgi „De revolutionibus" dotyczących absolutnego ruchu Ziemi i takiegoż spoczynku Słońca i nieba autor ten dochodzi do wniosku, że pojęcie względności było Kopernikowi całkowicie obce. Jednakże zwraca przy tym uwagę na pewną wypowiedź Kopernika z tejże I księgi jego dzieła, która brzmi bardzo podobnie do jednego z twierdzeń dzisiejszej zasady względności ruchu i którą można by uznać za zasadę względności dla ruchów jednostajnych. Wprawdzie interpretacja ta stanowi tylko pewną propozycję, i to przez samego autora opatrzoną niejako znakiem zapytania, artykuł sugeruje jednak konkluzję, że Kopernik mimo zasadniczo tradycyjnych poglądów na naturę ruchu był w pewnym stopniu lub zakresie relatywistą.

Zanim przedstawimy argumenty przytaczane na poparcie tego typu mniemań i twierdzeń o relatywizmie Kopernika i zanim przejdziemy do gruntowniejszej z nimi polemiki, która ze względu na wagę zagadnienia wydaje się potrzebna, przypomnijmy znaczenie samego terminu „względność ruchu". Otóż termin ten występuje w dwóch głównych znaczeniach, wprawdzie genetycznie ze sobą związanych, lecz różniących się zasadniczo.

Względność ruchu w pierwszym rozumieniu opiera się na podstawowym dla poznania zjawisk, kinematycznych spostrzeżeniu, że obraz ruchu, zależy od pozycji i ruchu obserwatora i że wszelki ruch rozpoznaje się po zmianie położenia poruszającego się przedmiotu względem innego przedmiotu i tylko w ten sposób. ^{[ 5 ]} Te warunki konieczne dla obserwacji każdego ruchu wyrażano także w formie negatywnej, iż mianowicie ruch przedmiotu jest niestwierdzalny, jeśli nie ma możności zaobserwowania zmiany jego miejsca w stosunku do innego przedmiotu. Sytuacja taka zachodzi np. wtedy, gdy obserwator znajduje się w pojeździe, z którego — z powodu panujących ciemności lub braku okien — nie może śledzić położenia przedmiotów na zewnątrz i nie wie, wskutek tego, czy pojazd się porusza, czy pozostaje w spoczynku. Współczesna fizyka mówi w takich sytuacjach o niemożności stwierdzenia ruchu danego układu przez obserwatora zamkniętego w tym układzie. W zakres takiego rozumienia względności wchodzi także i ta nietrudna do zauważenia prawidłowość, że sposób, w jaki ruch dwóch przedmiotów zmieniających położenie względem siebie przedstawia się oczom osoby obserwującej wyłącznie te dwa przedmioty, jest niezależny od tego, który z nich uzna się za nieruchomy. ^{[ 6 ]} Względność w tym pierwszym, podstawowym znaczeniu ogranicza się zatem do zjawisk kinematycznych i nie wnika w związki między tą obserwowalną sferą ruchu a jego rzeczywistym charakterem. Stanowiąc punkt wyjścia dla wszelkich, nawet diametralnie różnych, filozoficznych koncepcji ruchu, pozostaje ona w zgodzie ze wszystkimi tymi koncepcjami. Jest bowiem faktem oczywistym, z którym muszą się zgodzić wszyscy czyniący refleksje na temat ruchu. Jest tak samo stara jak fizyka. ^{[ 7 ]}

Względność w drugim znaczeniu, historycznie późniejszym, mówi już nie tyle o samych zjawiskach ruchu, co o ich stosunku do rzeczywistości. Zrównuje mianowicie sferę zjawisk ze sferą rzeczywistych faktów, zakładając jednakową prawdziwość wszystkich obrazów ruchu. Stanowi przy tym reakcję na niekwestionowane przez wiele stuleci założenia filozoficzne, zgodnie z którymi tylko pewne rodzaje ruchów odznaczały się cechą prawdziwości.

Prawdziwym zgodnie z tymi założeniami mógł być tylko ruch względem pewnego wyróżnionego punktu, który znajdował się w spoczynku, i to nie względem jakiegoś innego dowolnie wybranego punktu, lecz w spoczynku absolutnym. ^{[ 8 ]} Z geocentrycznej koncepcji świata wynikało, że takim wyróżnionym przez naturę miejscem jest dla całego kosmosu środek Ziemi. Ruch w stosunku do tego absolutnie nieruchomego punktu był ruchem absolutnym i polegał na zmianie miejsca w zróżnicowanej, niejednorodnej przestrzeni. Wszystkie inne ruchy były jedynie ruchami względnymi i nie mając cechy prawdziwości, zostały zakwalifikowane jako pozorne. ^{[ 9 ]} Takimi były np. wszystkie ruchy planet w tej formie, w jakiej były widoczne na sklepieniu niebieskim. ^{[ 10 ]} W kontekście tych rozróżnień,. względność w pierwszym z podanych znaczeń z wynikającą z niej zależnością obrazu ruchu od położenia obserwatora została zatem ograniczona do sfery zjawisk, nieidentycznych z rzeczywistą postacią ruchu.

Zaprzeczające sensowności tych wszystkich założeń i podziałów drugie z wymienionych znaczeń względności zrodziło się i poczęło rozpowszechniać na tym etapie rozwoju myśli, kiedy to pewni filozofowie i uczeni poszukując przekonujących kryteriów, które by pozwoliły odróżnić w sposób niezawodny ruch względny od absolutnego, kryteriów takich nie potrafili znaleźć. Brak takich kryteriów prowadził do niezwykle istotnych dla rozwoju fizyki i filozofii wniosków, że wbrew całej wielowiekowej tradycji ruch absolutny, zasadniczo i z istoty swej różny od względnego, nie tylko nie jest dostępny bezpośredniej obserwacji, ale nie istnieje w ogóle. Konkluzja ta wynikała m.in. z trudności odnalezienia we wszechświecie jakiegoś wyróżnionego miejsca, które byłoby układem odniesienia dla ruchu absolutnego. Koncepcja względności ruchu zbudowana na tych stwierdzeniach — to zatem przekonanie o istnieniu w przyrodzie wyłącznie ruchu względnego. Skoro nie ma żadnego wyróżnionego punktu czy układu, to dla każdego rozpatrywanego ruchu punktem czy układem odniesienia może być każdy dowolnie wybrany punkt, każdy dowolnie wybrany przedmiot. Kładzie się więc znak równości między ruchem przedmiotu a zmianą jego miejsca w przestrzeni, tj. zmianą położenia względem innych znajdujących się w niej przedmiotów. Ponieważ nie ma na świecie takiej rzeczy, która by nie zmieniała swego położenia względem jakichś innych przedmiotów, traci wszelki sens również pojęcie spoczynku absolutnego. Każdy spoczynek ma również charakter wyłącznie względny i staje się czymś umownym — zależnym od wybranego punktu obserwacji. Wobec zrównania wszystkich punktów odniesienia traci również swe uzasadnienie dawny podział ruchów na prawdziwe i pozorne. Tak samo prawdziwy jest ruch spadającego jabłka ku Ziemi jak — w tejże sytuacji — ruch Ziemi ku jabłku, oczywiście, jeśli rozpatrujemy tylko te dwa ciała (i abstrahujemy od kwestii masy i ciążenia). Tak samo realny jest ruch dobowy wszechświata wokół Ziemi jak codzienny jej obrót wokół osi. Nie ma też już swej racji bytu uznawanie niektórych ruchów, jak ruch jednostajny po kole, za szczególnie doskonałe, skoro i tor poruszającego się ciała, i jego szybkość zależy od punktu odniesienia, który jest dowolny.

Tak więc przez względność rozumie się bądź to pewne podstawowe formy przejawiania się wszelkiego ruchu, bądź to ich identyczność z rzeczywistą postacią ruchu. Rzecz jasna dwa tak odmienne znaczenia objęte jedną nazwą zacierają istotne różnice w poglądach na naturę ruchu i prowadzą do nieporozumień. Dlatego słuszna wydaje się tendencja, by o względności, relatywistach i postawach relatywistycznych mówić tylko w drugim z wyróżnionych znaczeń.

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jerzy Drewnowski Ur.1941, historyk nauki i filozof, były pracownik PAN, Akademii Lessinga i Uniwersytetu Technicznego w Cottbus, kilkakrotny stypendysta Deutsche Forschungsgemeinschaft i Biblioteki Księcia Augusta w Wolfenbüttel. Współzałożyciel Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą. Pracował przez wiele lat, w Polsce i w Niemczech, nad edycją „Dzieł Wszystkich” Mikołaja Kopernika. Kopernikowi, jako uczonemu czynnemu politycznie, poświęcił pracę doktorską. W pracy habilitacyjnej zajął się moralną i społeczną samoświadomością uczonych polskich XIV i XV wieku. Od 1989 r. mieszka w Niemczech, wiele czasu spędzając w Polsce - w Jedlni Letnisku koło Radomia, gdzie wraz ze Stanisławem Matułą stworzył nieformalne miejsce spotkań ludzi duchowo niezależnych z kraju i zagranicy. Swoją obecną refleksję filozoficzną zalicza do „europejskiej filozofii wyzwolenia”. Nadaje jej formę esejów, wierszy i powiastek filozoficznych.  Strona www autora  Liczba tekstów na portalu: 24  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Niezapomniane oko Polifema. Opowiadanie dla licealistów