"Dzieło to może być czytane jedynie przez osoby oświecone; pospólstwo nie jest uczynione dla takiej wiedzy i filozofia nigdy nie będzie jego udziałem. Ci, którzy mówią, że istnieją takie prawdy, które należy przed ludem ukrywać, nie powinni się niepokoić: lud wszak nie czyta nic; przez sześć dni w tygodniu pracuje, a siódmego idzie do kabaretu. Jednym słowem: dzieła filozoficzne są tylko dla filozofów, a każdy uczciwy człowiek powinien próbować takowym zostać, nie uważając się jednakże za jedynego znawcę".

Wolter nie był tolerancyjny, jeśli chodzi o głupotę i fanatyzm, listy do D'Alemberta pokazują jego pasję, którą ten ten drugi nie zwalcza, gdyż ją dzieli, milczy jednak, bo jak pisze: "Obawa żagwi jest otrzeźwiająca". To jest Wolter:

"Zbliżamy się do równostanu. Każdy człowiek rozumny i szczery odrzuca sektę chrześcijańską, jako absurdum. Pozostaje nam wysoka godność teizmu. Jedyną autentyczną ewangelią jest wielka księga Natury, pisana ręką Boga i zaopatrzona w jego pieczęć".

"Filozofia, jedynie filozofia, ta siostra religii, rozbroiła ręce, które zabobon tak długo okrwawiał, a duch ludzki, budząc się ze swego zapamiętania, zdumiał się potwornościom, ku którym poniósł go fanatyzm".

4 lutego 1757 r.: "Powstaje wiele partii fanatycznych przeciw rozumowi, ale on zatriumfuje, przynajmniej u porządnych ludzi; kanalia nie jest stworzona dla niego".

6 grudnia 1757 r.: "Nie idzie o przeszkadzanie naszym lokajom chodzić na mszę lub na kazania; idzie o wyrwanie ojców rodzin spod tyranii oszustów".

4 maja 1762 r.: "Widzę stąd jansenistów, umierających na przyszły rok swoją piękną śmiercią po przyprawieniu o zgubę, w tym roku, jezuitów śmiercią gwałtowną, ustanowienie tolerancji, odwołanie protestantów z wygnania, księży pożenionych, spowiedź zniesioną i fanatyzm zdeptany niepostrzeżenie".

Takie fragmenty można mnożyć w nieskończoność. Wiele listów Wolter kończy charakterystycznym skrótem: Écr. l’inf. (Écrasons l’infâme), co znaczy zdeptajmy bezecne. Owo bezeceństwo oznacza fanatyzm religijny...

Wolter jako patron Racjonalisty łączy w sobie wszystko to, co chcielibyśmy realizować w zakresie krzewienia rozumności — w pięknym stylu i z wielką skutecznością. Z jednej strony Wolter doskonale niszczył dawne przesądy i uprzedzenia, z drugiej zaś torował drogę nowym ideom oraz triumfowi nauki (był wielce zasłużonym popularyzatorem nauki, zwłaszcza Newtona!). Wolter miał swoje typowo ludzkie słabostki i grzeszki, lecz blask jego zasług i królestwa ducha — przyćmiewa wszystko, co złe. Wolter to symbol epoki Oświecenia — kluczowej dla kształtu i aksjologii współczesnej Europy. Nie tylko gromił fanatyzm i nietolerancję religijną, ale i prowadził niestrudzone kampanie w obronie prześladowanych, na gruncie francuskim propagował myśl angielską. Niesamowicie wiele pisał i tworzył. Jego powiastki filozoficzne to wcielenie doskonałości stylistycznej i niezrównanej subtelnej ironii. Jesteśmy przekonani, że wolterianizm i Wolterowskie środki przeczyszczająco-stymulujące są dziś polskiemu społeczeństwu potrzebne, jak mało kiedy.

*

• "Wolter czyli królewskość Ducha" — Jean Orieux, PIW 1986, s.848.
• "Traktat o tolerancji napisany z powodu śmierci Jana Calasa" — Wolter; przeł. i opracowali Zdzisław Ryłko i Adolf Sowiński, PIW, Warszawa 1988; s.223.
• "Powiastki filozoficzne" (Zadig, Tak toczy się światek, Kandyd, Prostaczek, Memnon, Historia podróży Skarmentada, Mikromegas, Historia dobrego bramina, Białe i czarne, Jeannot i Colin, Człowiek o czterdziestu talarach, Biały byk, Uszy hrabiego Chesterfield i kapelan Gudman) — Wolter; przeł. i opracował Tadeusz Żeleński (Boy), PIW, Warszawa 1955; s.680.
• "Refleksye" — Voltaire; przeł. i opracował Grzegorz Glass, Nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego, Lwów 1911; s.192
• "Syn marnotrawny — komedia w pięciu aktach" — Wolter; przeł. Stanisław Trembecki; opr. Jerzy Adamski, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1951; s.97
• "Księżniczka Babilonu" — Wolter, Opolpress 1993, s.244
• "Pamiętniki" — Wolter, Książka i Wiedza, Warszawa 1994, s.96
• "Aforyzmy — Wolter" — opr. Michał Mroziński, PIW, Warszawa 1976; s.68
• A. Maurois, „Wolter"
• K. Dzierżawin, „Wolter"
• N. Mitford, „Wolter zakochany", Warszawa 1979
• Wolter, „Pogawędki i dialogi"
• T. Adorno, Hokenheimer, „Dialektyka oświecenia"
• P. Chanau, „Cywilizacja wieku oświecenia"
• P. Hazard, „Myśl europejska 18 wieku od Monteskiusza do Lessinga"
• J. Spink, „Libertynizm francuski od Gassendiego do Voltaire’a"

Zob. też: Neufs Soeurs. Loża Woltera

• Fragmenty dzieł  (3 strony)
  
  • Kandyd  (28 stron)
    
  • Prostaczek - Wolter  (20 stron)
    
  • Słownik filozoficzny  (2 strony)