Kiedy przyszły Mahatma wraca do Indii, nie znajduje tu pracy (i znowu paradoksalnie: studia przygotowały go raczej do stosowania prawa angielskiego, prawo stanów indyjskich nie było wszak przedmiotem wykładów) ^{[ 6 ]}. W owym czasie istniała liczna wspólnota Hindusów w Afryce Południowej, dokąd przyjeżdżało się do pracy kontraktowej na określoną liczbę lat. To tam zacznie się epopeja Gandhiego jako bojownika o prawa wspólnoty, a także o godność swych pobratymców. Ale jeszcze nie o niepodległość kraju… Jadąc tam do pracy jako prawnik indyjskiego muzułmanina, kupca Dada Abdulli, Gandhi wciąż jeszcze pozostaje angielskim dżentelmenem. Ubrany na modłę europejskiego centrum podąża pociągiem w przedziale I klasy z Durbanu do Pretorii, kiedy zostaje skontrolowany przez konduktora i wyrzucony z pociągu za odmowę opuszczenia przedziału. W oczach konduktora był „kolorowy". Nie miał prawa zajmować miejsca, które zajmował i nie miało znaczenia, że posiadał ważny bilet. Na stacji w Maritz-burgu spędził chłodną noc, która stała się przełomowym momentem jego życia — jego i całej indyjskiej społeczności w Afryce Południowej. Z wielu możliwych reakcji na tę sytuację wybrał bowiem walkę o prawo i godność. Pisał: „Moim obowiązkiem jest starać się w miarę swoich sił wyrwać korzenie tej choroby [rasizmu] i ponosić przykre konsekwencje, jakie pociąga za sobą uzdrowienie z niej świata" ^{[ 8 ]}.

To wtedy zaczęły kształtować się podstawowe elementy sposobu prowadzenia walki przez przyszłego Mahatmę. Jeśli chodzi o „formalną" stronę — do reguły należy grzeczne zawiadamianie władz o zamierzeniu podjęcia akcji. To zresztą łączy się z jeszcze jednym, niezwykłym postulatem — nigdy nie upokarzać przeciwnika. Nawet więcej — jeśli przeciwnik znajdzie się w niebezpieczeństwie — zaniechać walki przeciw niemu, a nawet pomóc. To dlatego Gandhi zarówno w okresie wojny burskiej na terenie Afryki Południowej, jak i w okresie I wojny światowej pomagał Imperium, stając na czele oddziału sanitarnego (rodzaj Czerwonego Krzyża), pomagając ofiarom walk bez względu na to, po jakiej stronie walczyli. I to nawet jeśli sercem był po stronie walczącej z wojskami angielskimi (powstanie Zulusów). Z drugiej strony — obiera ze strony swych zwolenników obietnice, przysięgi, często na piśmie, że nie złamią zasad walki bez przemocy.

Jeszcze wtedy wierzył, że miejsce Indii jest w ramach Korony Brytyjskiej. Chciał tylko, by prawa przysługujące obywatelom brytyjskim obowiązywały wszystkich poddanych Korony, w tym także Hindusów.

Gandhi oprócz pisania petycji do władz, a także artykułów do prasy, organizuje akcje specjalnie łamiące ustanawiane prawa, coraz bardziej godzące w godność Hindusów (np. konieczność rejestrowania się Hindusów, którzy zakończyli trzyletnie kontrakty pracy, która miała polegać m.in. na zbieraniu od nich odcisków palców, zakaz przekraczania granicy Transwalu i Natalu, orzeczenie, że tylko małżeństwa chrześcijańskie są pełnoprawne). Marsze przez zakazane granice, publiczne palenie na oczach policji brytyjskiej druków rejestracyjnych — oto metody walki. Na czym polega ich sedno? Na ukazaniu niesprawiedliwości praw, na wyrażeniu niezgody na nie, nie łamaniu ich — nie pokątnie, ale publicznie, przy zgodzie na poniesienie wszelkich konsekwencji przewidzianych przez (kontestowane, ale obowiązujące) prawodawstwo. To dlatego Gandhi — ku zdumieniu sędziów — prosił o najwyższy wymiar kary. Nagłośnienie sprawy zaś sprawiało, że niesprawiedliwość prawa przedostawała się do opinii publicznej, wraz z opisem metody walki. Sława Gandhiego zaczęła zatem przenikać do Indii, a do Afryki przyjechał jeden z mistrzów Gandhiego — Gopal Krishna Gogkhale, członek Kongresu Narodowego.

Zatem to w Afryce ukształtowały się zręby gandhyjskiego etosu walki, a także dokonywały się przemiany w nim samym. Z angielskiego dandysa przemieniał się w bojownika indyjskiego, biorąc co najlepsze z tradycji własnej, ale i z myśli zachodniej. Jedną z motywacji zmiany stroju na tradycyjny indyjski była, jeśli można tak rzec — humanistyczna; Mahatma nie chciał, aby najbiedniejszy człowiek, stanąwszy przy nim, poczuł się zażenowany. Sądzić należy, że jest tu coś jeszcze. Gandhi zawsze akcentował (i to jest wpisane w indyjski rodzaj „pedagogiki" społecznej związanej z rolą guru), że ważne jest, aby żyć zgodnie z ideałami, do których się dąży i które się głosi. Wewnętrzne i zewnętrzne życie musiały być w zgodzie, harmonii, wynikać jedno z drugiego. Jeśli nie potrafimy zrozumieć co w indyjskiej kulturze znaczy guru — trudno będzie pojąć dlaczego właśnie na jedno jego słowo (a nie jakiegokolwiek innego członka Kongresu) Hindusi masowo zaprzestawali pracy (hartal), szli do więzień, maszerowali z imieniem „Gandhi-ji" na ustach ^{[ 9 ]}.

Zapytajmy zatem — jaki idee stały za tym rodzajem walki? Wyżej wspomniano już o ahimsie. Najczęściej tłumaczy się to pojęcie jako brak przemocy. Ale postulat ten to coś więcej. „Brak" (przemocy) sugeruje wyrzekanie się czegoś, pewną bierność. Ahimsa jednak to w istocie postawa afirmująca. To szeroko pojęta życzliwość, także dla przeciwnika, w istocie — dla wszystkich „czujących istot" (jak powiedziałby buddysta), obrona ludzi przed krzywdą, ale taka, która krzywdzicielowi pozwala dostrzec jego własny błąd — krzywdzenie. Jak powiadał Mahatma — nikt nie powinien czuć się zmuszony do ustępstw z powodu swej słabości, ale powinien zrozumieć swój błąd. Jeśli zwycięży się poprzez upokorzenie przeciwnika, ten — urażony — będzie planował zemstę i błędne koło przemocy nigdy się nie skończy.

Ahimsa łączy się płynnie w gandyzmie z pojęciem satyagraha. To nazwa, która dotąd nie istniała — nowa nazwa na nową formę działań. "Jeden z kuzynów Gandhiego zaproponował : sadagraha — <>. Gandhi tworzy na tej postawie (...) słowo złożone z satya - < > i agraha — <>" ^{[ 10 ]}. To „siła Prawdy", „upieranie się przy Prawdzie", bronienie słusznej sprawy bez oglądania się na represje. Nie tyle bierny opór, ile opór aktywny i świadomy — ale bez przemocy.

To podstawa gandyzmu, której praktyczną siłę Wielki Duchem „testował" w Afryce Południowej, tak jak i życie aśramowe, które stanie się dla Gandhiego „mikroświatem", społeczeństwem idealnym w miniaturze ^{[ 11 ]}. Ale Gandhi to także pragmatyk. Zdawał sobie sprawę z siły prasy (sam stanie się wydawcą kilku czasopism indyjskich). Wiedział też, że aby skutecznie działać, musi oprzeć się na formie zorganizowanej — dlatego w 1894 r. zawiązuje się Kongres Hindusów w Natalu, na wzór istniejącego od 10 lat Indyjskiego Kongresu Narodowego, który tak wielką rolę odegra w walce o niepodległość i odgrywa jeszcze do dnia dzisiejszego w życiu tej „największej demokracji świata".

Gandhi obudził społeczność Hindusów w Afryce. W ostatniej fazie walki strajkowało 50 tys. Hindusów, tysiące znajdowało się w więzieniach. Ta sytuacja, rzecz jasna, niepokoi rząd w Londynie, który naciska na załatwienie sprawy. I wreszcie, długoletni przeciwnik Gandhiego gen. J. Smuts postanawia zawrzeć kompromis. W 1914 r. afrykańska epopeja przyszłego Ojca Indii dobiegła kresu.

Kiedy wraca do kraju ojczystego, jest już opromieniony sławą. W Indiach swoją koleją toczy się życie polityczne, istnieje w nim wiele nurtów, wielu działaczy ma rozmaite pomysły na poprawę sytuacji kraju, Gandhi nie jest wszak jedyny ^{[ 12 ]}. Nie od razu zresztą włącza się choćby w prace Kongresu. Na razie podróżuje po kraju, który musi na nowo poznać. Organizuje nową aśramę w pobliżu Ahmedabadu, przygląda się życiu wiosek, prostych ludzi. Pisze też własny manifest polityczny Hindu Swaradź — Autonomia Indii, w którym nacisk kładzie na walkę z Anglikami, ale równie duży — na konieczność własnej przemiany Hindusów ^{[ 18 ]}. To charakterystyczne — wolność Indii dla Mahatmy znaczyło także wolność społeczną oraz wolność wewnętrzną; wyzwolone Indie musiały być gotowe na wolność. Innymi słowy — trzeba być godnym niepodległości. To dlatego nieraz przerywa akcję — ku zdumieniu lub złości swych towarzyszy — jeśli tylko uznawał, że naruszony został ten postulat gandyzmu, że walka ma być czysta, kształtująca sumienie, a nie tylko osiągająca cele. W myśli Gandhiego w żadnym razie cel nie uświęca środków...

Zobacz komentarze (6)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word